Sekcja Badań Dokumentów

14.09.2022 • Milena Nadolna, Marcin Lemieszek

Dokumenty szeroko rozumiane stanowią nieodłączną część naszego życia i należy przyznać, że bez nich trudno byłoby nam dziś funkcjonować. Definicja dokumentu została określona w Kodeksie Karnym art. 115 § 14, który brzmi następująco „dokumentem jest każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne”. Umowa kupna-sprzedaży samochodu, akt notarialny, umowa telekomunikacyjna, lista obecności, anonim, mandat karny, ale też dowód osobisty, paszport, legitymacja szkolna, prawo jazdy, znaczek pocztowy czy też dziennik budowy, wszystkie te przedmioty są dokumentami.

Foto: Marek Szałajski

Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z dokumentem pisanym, drukowanym czy wykonanym z tworzywa sztucznego, człowiek przy wykorzystaniu swoich zdolności i umiejętności oraz przy użyciu dostępnych środków i narzędzi, od zawsze przerabiał oraz podrabiał dokumenty, wykorzystując je do różnych celów.

Trzydzieści lat temu, wszystkie dostępne dokumenty publiczne były dokumentami wykonanymi na podłożu papierowym, opatrzonymi odciskami pieczątek, pieczęci i stempli, sporządzonymi pismem maszynowym, zawierającymi odręczne podpisy lub zapisy. Biegły z zakresu dokumentów badał dokument wszechstronnie, tj.: badał zarówno podłoże, nadruki wykonane maszyną do pisania (ręczną lub elektroniczną), odciski pieczątek oraz pismo ręczne. Na przestrzeni ostatnich dekad obserwujemy ogromne zmiany i postęp technologiczny związany z funkcjonowaniem dokumentów, które w sposób naturalny wymusiły istnienie obowiązujących obecnie zakresów badań, czyli klasyczne badania dokumentów (potocznie pismo ręczne) oraz techniczne badania dokumentów (techniki druku, pieczątki, pismo maszynowe, zabezpieczenia w podłożach, wiek dokumentu, badania środków pisarskich, itp.). W obecnej rzeczywistości dokumenty publiczne wykonywane są zarówno z tworzywa polimerowego, jak również na papierze przy wykorzystaniu profesjonalnych oraz wysoce precyzyjnych technik druku offsetowego i stalorytu. Posiadają wiele zabezpieczeń zarówno w szacie graficznej, jak i w podłożu, a ich personalizacja wykonywana jest różnymi technikami druku, tj.: komputerowego, grawerowania laserowego czy też przy pomocy tradycyjnych wpisów.

 
W pracowni technicznych badań dokumentów najczęściej badane są dokumenty
tożsamości i praw jazdy, zarówno krajowe, jak i zagraniczne.
Foto: Marek Szałajski

Mimo rozwoju i zmian widocznych w dokumentach funkcjonujących w sferze publicznej, fałszerze pozostają czujni. Wykorzystując niewiedzę użytkownika dokumentów na temat zabezpieczeń, potrafią wyprodukować fałszywy dokument od podstaw, sfałszować podpisy lub zapisy i wpuścić go w obieg. Możemy się tylko domyślać, jak dużo przestępstw na podstawie nieautentycznych dokumentów wystawionych/wypełnionych na dane konkretnej osoby może zostać popełnionych.

W pracowni klasycznych badań dokumentów LK KSP oraz we wszystkich policyjnych laboratoriach kryminalistycznych, przeprowadzane są identyfikacyjne badania pisma ręcznego (identyfikacja człowieka na podstawie cech pisma ręcznego), a nie jak wiele osób uważa, badania grafologiczne. Należy wyraźnie podkreślić, że grafologia jest dziedziną psychologii zajmującą się ustalaniem związków między grafizmem a cechami osobowościowymi, czyli próbą odpowiedzi na pytanie „pokaż mi jak piszesz, a powiem ci jakim jesteś człowiekiem”. Jest to zadanie dla psychologów bądź innych specjalistów, a nie dla badaczy pisma ręcznego.

Z uwagi na zaprezentowane zmiany w odniesieniu do badań dokumentów, aktualnie w Sekcji Badań Dokumentów LK KSP funkcjonują dwie pracownie:

1. Pracownia Klasycznych Badań Dokumentów
- zatrudnia 8 biegłych.
2. Pracownia Technicznych Badań Dokumentów
- zatrudnia 1 biegłego.

Badania dokumentów nie byłyby możliwe bez odpowiednio przygotowanego personelu. W obu pracowniach zatrudnieni są specjaliści-biegli, którzy przez kilka lat, pod okiem „mistrzów” (doświadczonych biegłych/ekspertów), nabierali umiejętności teoretycznych i praktycznych w zakresie opiniowania z analizy porównawczej rękopisów oraz technicznych badań dokumentów, poprzez praktyki i warsztaty tematyczne oraz sprawdzanie wiedzy teoretycznej. Aktualnie wszyscy biegli w sekcji wydają opinie kryminalistyczne o różnym stopniu skomplikowania, trudności oraz obszerności dla jednostek organizacyjnych Policji w sprawach karnych, a dla Sądów i Prokuratur w sprawach cywilnych i karnych.

„Dokumenciarze” to specjaliści, którzy są wyszkoleni i przygotowani merytorycznie w kierunku analizy oraz przeprowadzania badań z tej specjalistycznej i bardzo ciekawej dyscypliny. Biorą udział w krajowych i międzynarodowych badaniach biegłości, gdzie potwierdzane są ich kompetencje, zgodne ze standardami obowiązującymi w Polsce i na świecie. Bycie biegłym to bardzo odpowiedzialne zadanie, gdyż zawsze musimy mieć na uwadze to, że po drugiej stronie stoi człowiek. Dlatego opanowanie, skrupulatność, dokładność, umiejętność wychwytywania drobnych szczegółów, wiedza, pasja, doświadczenie, a w szczególności odpowiednie przygotowanie merytoryczne (teoretyczne i praktyczne) na samym początku procesu kształcenia musi być przeprowadzone na najwyższym poziomie.

Badania wykonywane w Pracowni Klasycznych Badań Dokumentów to:
•analiza porównawcza rękopisów,
•identyfikacja osób na podstawie badań porównawczych pisma ręcznego i podpisów,
•ustalanie cech osobopoznawczych autora i wykonawcy na podstawie analizy tekstu,
•określanie rodzajów podłoży,
•rozróżnianie rodzajów narzędzi pisarskich i podstawowych technik druku.

Pismo ręczne nadal dominuje w większej sferze życia związanej z funkcjonowaniem dokumentów (biuro, dom, szkoła). Umowy pożyczek, umowy o pracę, umowy wynajmu mieszkania, umowy kupna-sprzedaży wszelkiego rodzaju pojazdów, sprzętów, zgody na uczęszczanie dzieci na zajęcia, testamenty, akty notarialne, dokumentacje przetargowe, listy obecności, koperty i wiele, wiele innych dokumentów wymaga nadal odręcznego wypełnienia, bądź wypełnienia i złożenia podpisu/parafy. Z punktu widzenia kryminalistyki, wypełniając ręcznie dokument, przy użyciu narzędzia pisarskiego np.: długopis, ołówek, długopis ścieralny, mazak, pióro zostawiamy po sobie ślad, który może być obiektem materialnym przydatnym do badań kryminalistycznych, zarówno dowodowych, jak i wykrywczych.

Pismo ręczne jest śladem, i nie chodzi tu o ślad, jaki pozostawia narzędzie pisarskie typu długopis, bo czynność tę zazwyczaj wykonujemy przy użyciu ręki, ale o sam proces pisania, który powstaje w naszym mózgu. Mózg (prawa i lewa półkula) oraz budowa kostna każdego człowieka jest inna, dlatego też pismo ręczne każdego z nas jest inne. To osobniczy rozwój półkul mózgowych kształtuje naszą prawo lub leworęczność.

Cechy pisma/grafizmu każdego z nas są zróżnicowane i niejednokrotnie w życiu codziennym nie zwracamy na nie uwagi. Kształtowanie umiejętności związanych z pisaniem zazwyczaj rozpoczynamy w przedszkolu, rozwijając je w kolejnych etapach edukacji. Powielamy wówczas wzorce kaligraficzne z elementarza. Należy zauważyć, że mimo powielania jednego wzorca, już w piśmie dzieci występują różnice. Na ogólny obraz pisma wpływ mają zarówno uzdolnienia plastyczne, jak i choroby o różnym podłożu oraz dysfunkcje w obrębie rąk, ramienia, barku, a nawet wzroku.

Przykład zapisu osoby lewo-ręcznej nakreślony ręką prawą i lewą

prawa ręka

lewa ręka

Sposób inicjowania i finalizowania znaków graficznych, elementów uzupełniających, stosowania manieryzmów, wiązań i ozdobień, czy też rozmieszczenia pisma na papierze zależy od naszego mózgu. Alfabetu można się nauczyć, ramy liter wyćwiczyć, jednak z biegiem czasu pismo ulega stabilizacji i można w nim znaleźć cechy indywidualne/dystynktywne. Badacze pisma ręcznego skupiają się na wyszukiwaniu zespołów cech indywidualnych w grafizmach, gdzie przy wykorzystaniu wiedzy, doświadczenia i metod badawczych są w stanie rozwiać wątpliwości, dotyczące choćby grafizmów podobnych, czy rodzajów naśladownictwa.

W każdej sprawie należy dążyć do pozyskania odpowiedniego materiału porównawczego, dlatego bardzo ważna jest współpraca pomiędzy policjantem realizującym czynności w sprawie a biegłym z laboratorium. Szkolimy policjantów prowadzących postępowania przygotowawcze pod kątem właściwego zgromadzenia materiału porównawczego do badań pisma ręcznego.

Biegli na co dzień borykają się z problemem właściwie zgromadzonego materiału porównawczego, który powinien stanowić nie tylko adekwatny względem dowodowego materiał kreślony na polecenie organu procesowego, ale przede wszystkim materiał bezwpływowy, czyli taki, który nie jest związany z daną sprawą, i był sporządzony wcześniej - przed dokonaniem przestępstwa sfałszowania podpisu/zapisu. Materiał bezwpływowy jest materiałem drogocennym, gdyż niejednokrotnie przesądza o możliwości wydania kategorycznego wniosku końcowego i wskazania lub wykluczenia wykonawców spornych zapisów. O stopniu kategoryczności wydawanej opinii oraz o jej wartości dowodowej decyduje ilość i jakość materiału dowodowego oraz adekwatnego materiału porównawczego.

Przedmiotem większości spraw jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy dany podpis/zapis, widniejący na materiale dowodowym, został nakreślony przez wskazaną do badań osobę. W analizowanym materiale dowodowym i porównawczym biegli skupiają się na wyszukiwaniu indywidualnych cech pisma ręcznego, a następnie zestawieniu ich ze sobą. Zgodnie z obowiązującą metodyką oraz procedurą badawczą dotyczącą badań rękopisów cechy zgodne zaznaczane są kolorem czerwonym, natomiast cechy różne kolorem zielonym.

Uważna obserwacja śladów pozostawionych na dokumencie przez narzędzie pisarskie jest wskazówką do określenia tego, czy pismo nakreśliła osoba prawo lub leworęczna, czy pismo zawiera cechy świadczące o maskowaniu własnego grafizmu bądź świadczące o naśladowaniu, gradacji/rozpadzie pisma lub inne cechy graficzne mogące być symptomem różnych dysfunkcji.

Na podstawie obserwacji analizowanych materiałów przy użyciu głównie mikroskopu stereoskopowego z oświetleniem, powstają najpierw rysunki (liter, wyrazów, cech szczegółowych), odręczne zestawienia, przemyślenia, a następnie opisy poszczególnych zespołów cech.

Materiał, który przesądza o wniosku końcowym, jest zwizualizowany poprzez zeskanowanie, a następnie poddany obróbce graficznej oraz technicznej, mającej na celu zobrazowanie w powiększeniu ujawnionych cech i umieszczenie ich w opinii.

W pracowni klasycznych badań dokumentów przeprowadzanesą badania identyfikacyjne zapisów, podpisów i paraf, które
znajdują się w obrębie różnorodnych dokumentów. To tutajwyznacza się cechy charakterystyczne dla wykonawcy dowodowych
realizacji rękopiśmiennych, a następnie zestawia sięje z materiałem porównawczym.
Foto: Marek Szałajski

Badanie pisma ręcznego jest czynnością trudną, wymagającą skupienia uwagi i wielu godzin żmudnej pracy, głównie przy użyciu mikroskopu stereoskopowego. Każdy dokument, na którym znajduje się pismo ręczne będące przedmiotem badań, poddawany jest przez biegłego wszechstronnym oględzinom (z zastosowaniem oświetlaczy, w świetle przechodzącym, ultrafioletowym i podczerwonym, a czasami z zastosowaniem różnych filtrów).

Jeszcze kilka lat temu do czynności badawczych wykorzystywano zwykłe lampy z oświetleniem ultrafioletowym i podczerwonym oraz lupy i mikroskopy stereoskopowe. W chwili obecnej do obserwacji ogólnej dokumentu oraz obserwacji zjawisk znajdujących się pod zapisem/podpisem, dodatkowo wykorzystywany jest wideospektrokomparator, który posiada wbudowane oświetlenie UV, IR oraz różnego rodzaju filtry.

Pracownia wyposażona jest w mikroskopy stereoskopowe, oświetlacze typu „łabędzia szyja”, mikroskopy cyfrowe, lupy z podświetleniem, skanery oraz mikroskop cyfrowy 3D, dzięki któremu można obserwować obraz w trójwymiarze.

Podkreślenia wymaga fakt, że na końcowy wniosek ma wpływ merytoryczne przygotowanie, wiedza, doświadczenie oraz sprawne oko biegłego przy korzystaniu z w/w sprzętu, który ułatwia obserwację wybranych zjawisk graficznych.

Badania wykonywane w Pracowni Technicznych Badań Dokumentów:
• identyfikacja technik wytwarzania dokumentów,
• analiza form fałszerstwa dokumentów,
• identyfikacja materiałów wykorzystywanych do wytworzenia dokumentów,
• identyfikacja grupowa i indywidualna urządzeń,
• ujawnianie śladów pisma wgłębionego, zapisów usuniętych oraz zamazanych,
• badania krzyżujących się linii graficznych,
• badania identyfikacyjne pieczątek, pieczęci, stempli, stampili, faksymile oraz ich odcisków,
• określanie autentyczności dokumentów,
• badania dokumentów zniszczonych,
• szacowanie wieku zapisów.

Jak już wspomniano na wstępie, postęp technologiczny w dziedzinie wytwarzania dokumentów przyczynił się do wyłonienia szerokiego zakresu badań. Podstawowym zagadnieniem realizowanym w pracowni jest odpowiedź na pytania, czy dany dokument został podrobiony lub przerobiony oraz jakich technik druku użyto do jego wytworzenia. Biegły wykorzystuje swoje umiejętności i fachową wiedzę z zakresu weryfikacji zabezpieczeń w dokumentach oraz posiłkuje się bazami do sprawdzania dokumentów podróży, tożsamości oraz praw jazdy obowiązujących na całym świecie, np.: IFADO (intranet False and Authentic Documents Online), DISCS (Documents Information System Civil Status) oraz intranetowa baza DOCIS (DOCument - Information – System), zawierających informacje dotyczące autentycznych i fałszywych dokumentów.

Oprócz weryfikacji autentyczności dokumentów oraz technik ich wytworzenia, biegły przeprowadza badania przy użyciu oświetlenia kątowego i koaksjalnego bądź elektrostatycznego obrazowania dokumentów wykonanych na podłożach papierowych pod kątem ujawniania i odczytania śladów pisma wgłębionego.

Częstymi obiektami badawczymi są badania porównawcze pieczęci, pieczątek, stempli lub ich odcisków wykorzystanych w materiale dowodowym i porównaniu ich z przesłanymi narzędziami bądź odciskami stanowiącymi materiał porównawczy. Szczegółowa analiza miejsc krzyżowania się linii graficznych zapisów, nadruków czy odcisków pieczęci, z wykorzystaniem modelowania trójwymiarowego, umożliwia określenie kolejności względnej wykonania poszczególnych elementów dokumentu. To, co dla ludzkiego oka jest niewidoczne, np.: poprzez zamazanie, wytarcie czy chemiczne wywabienie, może zostać ujawnione przy zastosowaniu odpowiedniego oświetlenia.

Bardzo ostrożnie i indywidualnie należy podchodzić do badań dokumentów zniszczonych, gdyż są one prowadzone głównie w celu odtworzenia pierwotnego stanu dokumentu spalonego czy też zbutwiałego oraz ewentualnego ujawnienia, zobrazowania i odczytania znajdujących się na nim treści.

Badanie środków kryjących takich jak: tusze, tonery, pasty długopisowe i atramenty są podstawą analizy pod kątem tego, czy dany dokument został przerobiony na przykład poprzez dopisanie lub dodrukowanie jakiejkolwiek jego części, bądź też został wykonany tym samym urządzeniem lub środkiem kryjącym.

Techniczne badania dokumentów w niektórych zakresach oparte są również na badaniach chemicznych, gdzie szczegółowa analiza środków kryjących może dostarczyć wiedzy dotyczącej ich składu pierwiastkowego, natomiast szacowanie wieku zapisów długopisowych informacji, czy dany zapis został wykonany do około 18 miesięcy od daty wykonania badań. Badania chemiczne są z reguły badaniami niszczącymi i do ich wykonania wymagana jest zgoda organu prowadzącego postępowanie.

Współpraca pomiędzy prowadzącym postępowanie a ekspertem z danej dziedziny jest bardzo ważna, z uwagi na wspólny cel przewodni, to jest ujawnienie faktycznych zdarzeń związanych z analizowanym dokumentem. Niejednokrotnie krótka rozmowa bądź „szybkie” oględziny dokumentów przez biegłego przesądzają o właściwym kierunku postępowania przygotowawczego.

Wprowadzanie do obiegu konsumenckiego coraz bardziej zaawansowanych technologicznie urządzeń drukujących, nowych zabezpieczeń przed fałszerstwem i metod personalizacji dokumentów, narzuca na biegłego ogromną samodyscyplinę oraz obowiązek ustawicznego podwyższania wiadomości specjalnych. Posiadanie wiedzy z zakresu technik druku profesjonalnego czy biurowego, szczegółowego działania urządzeń drukujących oraz materiałów używanych do wykonywania wydruków, rodzajów i technik wytwarzania podłoży dokumentów, sposobu wykonywania stempli, pieczątek to podstawowe umiejętności eksperta z prezentowanego zakresu. W celu nadążania za „nowinkami”, biegły nieustannie dokształca się poprzez udział w konferencjach krajowych i zagranicznych. Przekrój niezbędnych wiadomości specjalistycznych z różnych dziedzin (w tym chemii) jest obszerny, jednak nie zniechęca to biegłego z zakresu technicznych badań dokumentów do rozwoju. Wręcz przeciwnie, uruchamia w nim mechanizmy i chęci zmierzające do edukowania innych funkcjonariuszy.

Każdy dokument, na którym znajduje się pismo ręczne będące przedmiotem badań, poddawany jest przez biegłego wszechstronnym oględzinom z zastosowaniem oświetlaczy,
w świetle przechodzącym, ultrafioletowym i podczerowonym, a czasami z zastosowaniem różnych filtrów.
Foto: Marek Szałajski

Do obserwacji ogólnej dokumentu oraz obserwacji zjawisk znajdujących się pod zapisem/podpisem dodatkowo wykorzystywany jest
wideospektrokomparator, który posiada wbudowane oświetlenie UV, IR oraz różnego rodzaju filtry.
Foto: Marek Szałajski

Badania środków kryjących, takich jak: tusze, tonery, pasty długopisowe i atramenty, są podstawą analizy pod kątem tego, czy dany dokument został przerobiony na przykład
poprzez dopisanie lub dodrukowanie jakiejkolwiek jego części, bądź też został wykonany tym samym urządzeniem lub środkiem kryjącym.
Foto: Marek Szałajski

W wyniku analizy potrzeb szkoleniowych stwierdzono, że istnieje konieczność edukowania funkcjonariuszy z zakresu weryfikacji autentyczności dokumentów zabezpieczonych przed fałszerstwem. Efektem tej oceny były projekty realizowane przez Komendę Stołeczną Policji finansowane w ramach Norweskiego Mechanizmu Finansowego przy udziale merytorycznym biegłego z zakresu technicznych badań dokumentów. Pierwszy projekt realizowany był w latach 2014-2015, pt. „Szkolenie służb państwowych na rzecz ochrony dorobku Schengen w zakresie weryfikacji zabezpieczeń dokumentów tożsamości, podróży, kart pobytu oraz dokumentów w obrocie gospodarczym UE, z użyciem nowych technologii”, natomiast obecnie realizowany jest projekt „Dokumenty - Bezpieczeństwo i Kontrola, w tym Kontrola Taktyczna”.

Oprócz wiedzy teoretycznej i praktycznej przekazywanej uczestnikom szkoleń z zakresu weryfikacji autentyczności dokumentów, takich jak dokumenty tożsamości, podróży, praw jazdy, paszportów, wyposażono uczestników w podręczne testery do sprawdzania dokumentów, które pozwalają na praktyczne wykorzystanie zdobytych wiadomości i umiejętności w terenie. Skutkiem przeprowadzonych szkoleń był znaczny wpływ do laboratorium spraw zawierających potrzebę zbadania autentyczności dokumentów.

W pracowni znajdują się wysoko specjalistyczne sprzęty tj.: profesjonalne mikroskopy stereoskopowe Nikon SMZ 18 i 25 wraz z oświetlaczami, mikroskop cyfrowy Keyence VHX7000, wideospektrokomparator VSC 400 i VSC8000 oraz czytnik kart magnetycznych, czytnik dokumentów, komora do chromatografii cienkowarstwowej i mikroskop cyfrowy. Do tej pory biegły wykształcił dwóch biegłych, którzy zdobyli uprawnienia do samodzielnego opiniowania w policyjnych laboratoriach kryminalistycznych
w kraju.

Zaangażowanie w projekty szkoleniowe oraz udział w pracach związanych z „Komisją do spraw dokumentów publicznych” działającą przy MSWiA zmieniło dotychczasową pracownię w jedną z najnowocześniejszych policyjnych pracowni technicznych badań dokumentów w kraju.

Kontakt:

Sekcja Badań Dokumentów
Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Stołecznej Policji
ul. Nowolipie 2
00-150 Warszawa

Telefony:
47 723-69-19 lub 47 723-64-47