My, Służba Cywilna

17.11.2022 • Karina Pohoska

Policja to nie tylko mundur, to nie tylko policjanci stojący na straży prawa, dbający o nasze bezpieczeństwo. Policja to również pracownicy cywilni, osoby, bez których trudno jest wyobrazić sobie funkcjonowanie tej mundurowej formacji. Zakres wykonywanych przez nich obowiązków jest na tyle zróżnicowany, że właściwie każdy, kto spełnia konkretne wymogi, może się tu odnaleźć. To taka służba dla ojczyzny, ale bez munduru. W tym roku minęło dokładnie 100 lat służby cywilnej w Polsce, odkąd Sejm II Rzeczypospolitej w dniu 17 lutego 1922 r. uchwalił ustawę o niej. Obecnie podstawą prawną działania służby cywilnej w Polsce jest Ustawa o służbie cywilnej z 21 listopada 2008 roku (Dz.U. z dnia 23 grudnia 2008 r.).

Wykorzystano elementy grafiki rawpixel.com na Freepik
 

„W celu zapewnienia zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i politycznie neutralnego wykonywania zadań państwa, ustanawia się służbę cywilną oraz określa zasady dostępu do tej służby, zasady jej organizacji, funkcjonowania i rozwoju”
(Art. 1 Ustawy o służbie cywilnej)

CZŁONEK KORPUSU SŁUŻBY CYWILNEJ

Członek korpusu służby cywilnej nie może kierować się interesem  jednostkowym lub grupowym. Nie wolno mu publicznie manifestować poglądów politycznych, uczestniczyć w strajku lub akcji protestacyjnej zakłócającej normalne funkcjonowanie urzędu. Ponadto nie może on łączyć zatrudnienia z mandatem radnego. Urzędnik mianowany nie może tworzyć ani uczestniczyć w partiach politycznych. Członek korpusu zajmujący wyższe stanowisko nie może pełnić funkcji w związkach zawodowych. (Wikipedia)

Jak wynika z art. 76. Ustawy z dnia 21 listopada 2008 roku o służbie cywilnej, członek korpusu służby cywilnej jest obowiązany w szczególności:
1. przestrzegać Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i innych przepisów prawa;
2. chronić interesy państwa oraz prawa człowieka i obywatela;
3. racjonalnie gospodarować środkami publicznymi;
4. rzetelnie i bezstronnie, sprawnie i terminowo wykonywać powierzone zadania;
5. dochowywać tajemnicy ustawowo chronionej;
6. rozwijać wiedzę zawodową;
7. godnie zachowywać się w służbie oraz poza nią.

Natomiast dyrektor generalny urzędu jest obowiązany zapewnić członkowi korpusu służby cywilnej właściwe warunki do wykonywania obowiązków określonych w ustawie.

HISTORIA SYSTEMU SŁUŻBY CYWILNEJ W POLSCE

Służba cywilna w Polsce powstała w okresie międzywojnia, ale opinię popularnego zawodu zdobyła dopiero po 1945 roku. Przez lata dokonywano na niej różnego rodzaju zabiegów, które zamiast umocnić jej pozycję, pozbawiły ją pierwotnego kształtu i odebrały publicznoprawny charakter. To co zaważyło na historii służby cywilnej, to zmiana sposobu myślenia o niej, co poskutkowało tym, że w pewnym momencie zaprzeczono nawet potrzebie istnienia zawodu urzędniczego. W końcu doszło do tego, że przedwojenna służba cywilna przestała obowiązywać z chwilą wejścia w życie nowego kodeksu pracy z 1974 roku. Symbolicznym upadkiem zawodu urzędniczego było wydanie Rozporządzenia Rady Ministrów z 20 grudnia 1974 roku o prawach i obowiązkach urzędników.

Polska po odzyskaniu niepodległości musiała na nowo zrobić porządki w swojej administracji publicznej, dlatego uchwalenie ustawy o państwowej służbie cywilnej było ważnym krokiem w odbudowywaniu własnej państwowości. Było to nie lada wyzwaniem, bo trudności związane z zarządzaniem krajem były efektem nie tylko braku odpowiednich zasobów kadrowych, ale przede wszystkim dlatego, że trzeba było uwzględniać rozwiązania państw zaborczych. Wiele dyskusji i rozważań miało miejsce zanim zdecydowano się na ustawę o państwowej służbie cywilnej.

Ustawa z 17 lutego 1922 roku określała, co jest niezbędne do sprawowania urzędu państwowego, a także mówiła o wymogach, które powinny być spełniane przez potencjalnych kandydatów do służby cywilnej. Funkcjonariuszem mógł zostać jedynie obywatel Polski, o nieskalanej przeszłości, uzdolniony umysłowo oraz fizycznie, aby mógł dobrze wykonywać powierzone mu obowiązki, a także posługujący się biegle językiem polskim. Bardzo ważne znaczenie miały zalecenia przedmiotowej ustawy mówiące, że osoba, przeciw której toczyło się jakiekolwiek postępowanie, nie mogła być mianowana, dopóki postępowanie trwało. Z mianowania wykluczało również jakiekolwiek pokrewieństwo i powinowactwo.

Struktura służby cywilnej miała charakter hierarchiczny, który zależał od posiadanego wykształcenia. Funkcjonariuszy dzielono na urzędników i niższych rangą funkcjonariuszy państwowych.
Z kolei urzędników podzielono, ze względu na posiadane wykształcenie, na trzy kategorie:
1.urzędnicy wymagający wykształcenia wyższego,
2.urzędnicy wymagający wykształcenia średniego,
3.urzędnicy wymagający szkoły powszechnej lub niepełnej szkoły średniej.

Do poszczególnych kategorii urzędniczych przypisano 12 stopni służbowych, przy czym stopniem najwyższym był stopień 1. Stopnie te zlikwidowano w 1933 roku, wprowadzając w ich miejsce 12 grup uposażenia zasadniczego.

Najważniejszym założeniem całej ustawy było podporządkowanie służby interesowi państwa. W ślad za tym szedł fakt, że funkcjonariusz państwowy posiadał szereg obowiązków. W art. 21 ustawy można przeczytać, że był on zobowiązany: „wiernie służyć Rzeczypospolitej, przestrzegać ściśle ustaw i przepisów, wypełniać obowiązki swego urzędu gorliwie, sumiennie i bezstronnie oraz dbać według najlepszej woli i wiedzy o dobro sprawy publicznej
i spełniać wszystko, co temu dobru służy, a unikać wszystkiego,
co by mu mogło szkodzić”.

Kolejne wytyczne ustawy były dopełnieniem oraz rozwinięciem wspomnianego obowiązku i w dużej mierze niestety ograniczały wolność i swobodę pracy. Za naruszenie któregoś punktu każdy funkcjonariusz państwowy ponosił odpowiedzialność służbową, cywilną bądź karną.

Pracownicy służby cywilnej posiadali też sporo uprawnień i liczne przywileje, które miały być swego rodzaju rekompensatą za poświęcanie się służbie publicznej. Najważniejszym z nich była stabilność i gwarancja zatrudnienia wraz z wynagrodzeniem oraz to, że mogli być wydaleni ze służby tylko i wyłącznie prawomocnym zarządzeniem władzy, wydanym w oparciu o przepisy ustawy
o państwowej służbie cywilnej lub na mocy orzeczenia komisji dyscyplinarnej. Dodatkowo urzędnik mógł być przeniesiony
w stan nieczynny, jeśli na skutek zmian organizacyjnych nie było czasowo dla niego odpowiedniego stanowiska. Pobierał przy tym pełne uposażenie służbowe, a czas ten zaliczany był do stażu pracy. Ponadto przysługiwało im prawo do m.in. opieki lekarskiej, urlopów w celach osobistych lub zdrowotnych, awansów itd.

Przez lata wszystkie te kwestie znacznie ewoluowały. Tak na przykład było między 1945 a 1989 rokiem. Pierwsze znaczące zmiany wprowadziły dwa dekrety z 1944 i 1946 roku. Oba rozszerzały pojęcie funkcjonariusza oraz odrzucały zasady stabilizacji stosunku służbowego, który można było rozwiązać za trzymiesięcznym wypowiedzeniem. Dodatkowo pracownik kontraktowy był traktowany na równi z funkcjonariuszami państwowymi mianowanymi na stałe.

Kolejna reforma nadeszła wraz z dekretem z 25 października 1948 roku. Na jego mocy, w ustawie o państwowej służbie cywilnej zastąpiono nazwę „funkcjonariusz państwowy” nazwą „urzędnik państwowy”, a także wprowadzono podział urzędników państwowych na pracowników służb specjalnych i pracowników służby ogólnej.

Bardzo istotnym krokiem, w reformach dotyczących administracji państwowej, było uchwalenie 26 czerwca 1974 r. kodeksu pracy. Ostatecznie ustawa z 1922 r. przestała obowiązywać, ponieważ przepisy wprowadzające do kodeksu pracy ją uchylały, a ponadto wykluczały mianowanie jako formę nawiązania stosunku pracy. Próby uregulowania statusu urzędników państwowych nie przynosiły zamierzonych celów, a wszystkie tego typu zabiegi odbiegały od jego standardów.

Symbolicznym upadkiem zawodu urzędniczego w Polsce Ludowej było wydanie Rozporządzenia Rady Ministrów z 20 grudnia 1974 roku o prawach i obowiązkach urzędników, które stanowiło między innymi, że pracownikiem państwowym może zostać tylko taka osoba, która ze względu na swoją postawę ideowo-moralną zapewni należyte wypełnianie zadań urzędu, co wyraźnie wskazywało na upolitycznienie służby cywilnej.

Prace nad nową ustawą o służbie cywilnej rozpoczęto we wrześniu 1990 r. Miała ona dotyczyć pracowników urzędów administracji rządowej. Pojawiało się wiele dylematów np. czy przygotowywana ustawa ma obejmować wszystkich pracowników (funkcjonariuszy publicznych) zatrudnionych w administracji państwowej,a więc i tych, których sytuację zawodową określają odrębne pragmatyki służbowe (np. strażacy, policjanci, celnicy, lekarze, nauczyciele), czy też miałaby obejmować jedynie „urzędników” w węższym tego słowa znaczeniu. Ostatecznie wybrano drugą opcję i pierwszy projekt ustawy „o państwowej służbie publicznej" trafił pod obrady Sejmu w 1991 roku, jednak po zmianie gabinetu został on wycofany i przekazany do dalszego opracowania.

W nowym projekcie ustawy powrócono do terminu „służby cywilnej”. Niestety kolejna zmiana rządu w znacznym stopniu opóźniła dalsze prace nad wspomnianą ustawą. Dopiero we wrześniu 1993 roku gabinet ówczesnej premier przyjął projekt ustawy o państwowej służbie cywilnej, kierując go do Sejmu z nadaną klauzulą pilności. Przyszła ustawa miała w całości zastąpić wcześniej uchwaloną Ustawę o pracownikach urzędów państwowych z 1982 roku i być zasadniczym elementem reformy administracji państwowej. Mimo, że projekt był bardzo zaawansowany i chwalony przez różnych fachowców, kolejna zmiana rządu zdecydowała o przerwaniu prac legislacyjnych. Z sejmu zostały wycofane wszystkie projekty ustaw.

W 1996 roku zajęto się o odtworzeniem służby cywilnej. Ustawa z 5 lipca 1996 roku (zaczęła obowiązywać od 1 stycznia 1997 roku) miała objąć swoim zasięgiem jedynie osoby zatrudnione w urzędach administracji rządowej (art. 3 ust. 1 ustawy). Tak więc nie miała ona uchylać ustawy z 16 września 1982 roku, ale funkcjonować jako jeszcze jeden reżim prawny obok innych ustaw o kadrach urzędniczych. Co więcej, ustawie nie podlegali wszyscy pracownicy urzędów administracji rządowej, lecz tylko urzędnicy służby cywilnej mianowani na podstawie ustawy o służbie cywilnej, którzy tworzyli korpus służby cywilnej.

18 grudnia 1998 roku Sejm RP uchwalił nową ustawę, która weszła w życie 1 lipca 1999 roku. Tym samym uchyliła ona Ustawę o służbie cywilnej z 1996 roku, swoim zasięgiem obejmowała osoby zatrudnione na stanowiskach urzędniczych. Zgodnie z regulacjami ustawowymi z 1998 roku, w skład korpusu służby cywilnej w Polsce wchodzili pracownicy służby cywilnej, którzy byli zatrudniani na podstawie umowy o pracę oraz urzędnicy służby cywilnej, którzy byli zatrudniani na podstawie mianowania w służbie cywilnej. Wspólne dla obydwu wymienionych grup warunki, których spełnienie było niezbędne dla zatrudnienia w służbie cywilnej, to – obok dysponowania stosownymi kwalifikacjami – posiadanie obywatelstwa polskiego, korzystanie w pełni z praw publicznych, niekaranie za przestępstwo popełnione umyślnie oraz posiadanie nieposzlakowanej opinii.

Ustawowy katalog obowiązków członka korpusu służby cywilnej miał charakter otwarty i zawierał m.in.: przestrzeganie konstytucji i innych przepisów prawa, chronienie interesów państwa oraz praw człowieka i obywatela, racjonalne gospodarowanie środkami publicznymi, rzetelne i bezstronne, sprawne i terminowe wykonywanie powierzonych zadań, dochowywanie tajemnicy ustawowo chronionej. Uznając, że członek korpusu służby cywilnej nie może kierować się interesem jednostkowym lub grupowym, pracownicy służby cywilnej mieli zakaz manifestowania poglądów politycznych oraz uczestniczenia w strajkach lub akcjach protestacyjnych, zakłócających pracę urzędu.

Każdy obywatel ma prawo do informacji o wolnych stanowiskach pracy w służbie cywilnej, a nabór do tej służby jest otwarty i konkurencyjny. Obowiązkiem dyrektora generalnego każdego urzędu administracji rządowej było upowszechnianie informacji o wolnych stanowiskach pracy w służbie cywilnej w tym urzędzie, poprzez umieszczenie szczegółowego ogłoszenia w miejscu ogólnodostępnym w siedzibie urzędu, a także poprzez opublikowanie go w „Biuletynie Służby Cywilnej”.

Nie da się ukryć, że każda kolejna zmiana polityczna wprowadzała swoje własne reformy, co do zasad zarządzania kadrami w administracji publicznej. Wszystkie te mechanizmy miały przynieść korzystne przemiany, ale mimo wielokrotnych zapowiedzi upragnionej stabilizacji służby cywilnej, w rzeczywistości tylko ją osłabiano.

Doszło do podważenia podstawowych, konstytucyjnych założeń, co było kompletnie niedopuszczalne. Dlatego właśnie podjęto się kolejnej próby wprowadzenia tak długo wyczekiwanych zmian zapewniających stabilizację w kwestiach dotyczących służby cywilnej, odtworzenia jej w najlepszy możliwy sposób i adekwatnie do realiów. I tak powstała Ustawa z dnia 21 listopada 2008 roku o służbie cywilnej, która póki co, funkcjonuje po dziś dzień.

Od 2000 roku, corocznie 11 listopada w Narodowe Święto Niepodległości, w celu podkreślenia znaczenia roli służby cywilnej i administracji państwowej, obchodzony jest Dzień Służby Cywilnej. Data nie jest przypadkowa: 11 listopada to symboliczna data odzyskania niepodległości w 1918 roku. Polska zaczęła odbudowę niepodległej struktury państwowości od administracji, a rozpoczęcie działalności przez służbę cywilną było pierwszym sygnałem (Dz.U.R.P. nr 21 poz. 164), że "Polska to jeden organizm, którego sercem jest prężnie działająca administracja rządowa". W Policji od 2009 roku obchodzony jest w tym dniu Dzień Pracowników Cywilnych.

Wykorzystano materiały:
- www.gov.pl (serwis służby cywilnej)
- Wikipedia (Służba cywilna, Dzień Służby Cywilnej)
- Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej