Mniej znany front. Ukraińscy policjanci na wojnie

15.03.2023 • Piotr Hac

Od ponad roku funkcjonariusze Narodowej Policji Ukrainy wykonują swoje obowiązki w warunkach, które czasami trudno sobie nawet wyobrazić. Do dotychczasowych zagrożeń doszło szereg nowych, w tym te związane z działaniami grup dywersyjnych, rozminowywaniem terenu, czy zabezpieczaniem zbombardowanych i zniszczonych budynków. Pomimo wielu wyzwań, działalność ukraińskich policjantów na froncie „wewnętrznym” pokazuje stabilność władzy publicznej i jest jednym z elementów zwiększonego wysiłku wojennego.

Foto: Paweł Sokalski, LK KSP

Funkcjonowanie państwa w warunkach pełnoskalowej zewnętrznej agresji zbrojnej jest szczególnym przypadkiem działania systemu naczyń połączonych. Pomimo tego, że uwaga koncentruje się wówczas na ruchach wojsk i prowadzonej przez żołnierzy walce, to w praktyce możliwość stawiania oporu sprowadza się do zapewnienia skutecznego wsparcia dla walczących, począwszy od amunicji czy mundurów, poprzez jedzenie, a skończywszy na podnoszącym morale kontakcie telefonicznym z bliskimi. Wojna w Ukrainie, niekiedy przypominająca już nawet nie drugą, a pierwszą wojnę światową, doskonale to pokazuje. Wobec porażki strony rosyjskiej w szybkim zajęciu Kijowa, szczególnego znaczenia nabrało zapewnienie bezpieczeństwa publicznego na tyłach frontu, gdyż z jednej strony dawało to szansę na w miarę normalne funkcjonowanie przemysłu, transportu i handlu, a z drugiej – podnosiło rangę Ukrainy na arenie międzynarodowej i miało pozytywny wpływ na nastroje wśród żołnierzy, którzy mogli w mniejszym stopniu obawiać się o los swoich rodzin.

Oceniając dokonania ukraińskich funkcjonariuszy należy przypomnieć, że aktualny system formacji policyjnych w Ukrainie częściowo przypomina rozwiązania znane w Polsce, a jego kluczowym elementem jest Narodowa Policja Ukrainy (NPU), formalnie powstała w 2015 r., po przekształceniu skompromitowanej po wydarzeniach na Majdanie milicji. W skład NPU wchodzą określone służby: kryminalna, patrolowa, śledcza, ochrony, specjalna oraz szczególnego przeznaczenia, a jej liczebność przed wojną oceniana była na 119 000 policjantów, choć skala wakatów oscylowała na poziomie kilkunastu procent.

WYBUCH WOJNY

Pomimo wielu wcześniejszych agresywnych poczynań Kremla, otwarta zbrojna agresja Rosji na Ukrainę 24 lutego była szokiem dla wielu osób. Z perspektywy czasu wydaje się, że władze w Kijowie były mentalnie i organizacyjnie przygotowane do podjęcia zdecydowanego oporu – opracowane były stosowne rozwiązania prawne, jak i mobilizacyjne, choć oczywiście nieznana była początkowo skala napaści i wykorzystania do tego celu terytorium Białorusi. Funkcjonariusze NPU od samego początku uczestniczyli w wielu rodzajach działań odbywających się w szczególnie ciężkich warunkach – na co wpływ miały działania rosyjskich grup sabotażowych i dywersyjnych oraz bombardowanie całego obszaru państwa. Policjanci z jednostek położonych na kierunkach rosyjskich ataków częściowo wzięli udział w walkach zbrojnych, jak również zabezpieczali ewakuację ludności i swoich jednostek (uzbrojenia, pojazdów, psów służbowych, dokumentów niejawnych). Z terenów zajętych przez wojska rosyjskie ewakuowano około sześciu tysięcy funkcjonariuszy, którzy zostali zaangażowani do dalszego wykonywania swoich obowiązków na pozostałym obszarze kraju.

Poważnym wyzwaniem była narastająca emigracja wewnętrzna i zewnętrzna Ukraińców, która ostatecznie objęła jedną czwartą ludności państwa. Udział w walkach zbrojnych, jak również ponoszenie strat w wyniku bombardowania i ostrzału skutkował ofiarami wśród policjantów – tylko do 8 marca 2022 roku śmierć poniosło dwudziestu dwóch funkcjonariuszy, osiemdziesięciu ośmiu zostało rannych, siedmiu zaginęło a kilku dostało się do rosyjskiej niewoli. Do końca sierpnia rannych zostało około pięciuset pięćdziesięciu kolejnych policjantów, a czterdziestu dostało się do niewoli lub zaginęło.

Na stronie internetowej NPU, już w pierwszym dniu agresji, w godzinach porannych poinformowano obywateli o zastosowaniu stanu wojennego oraz wynikających z tego konsekwencjach prawnych, jak też o specjalnie utworzonej w celu wyjaśniania wątpliwości - infolinii. Nieprzerwane funkcjonowanie tej strony (jak też stron wszystkich innych służb i formacji) jest niewątpliwie ogromnym sukcesem Ukraińców i kolejnym dowodem, że struktury państwa działają bez przerwy. Codziennie umieszczanych jest tam kilkanaście aktualności o działaniach NPU, zrealizowanych sprawach lub czynnościach ratowniczych, bądź też o rosyjskich zbrodniach wojennych. Niekiedy zamieszczane są tam również komunikaty ostrzegawcze, wybrane dane statystyczne lub wywiady z przedstawicielami kierownictwa formacji. Biorąc pod uwagę, że na stronie pojawiają się także informacje o nowych sposobach działań przestępczych oraz skany ostrzegające przed rosyjskimi atakami phishingowymi, to spełnia ona także rolę prewencyjną.

RÓŻNORODNOŚĆ DZIAŁAŃ POLICJANTÓW

Cechą charakterystyczną trwającej już rok wojny jest praktyczne wyodrębnienie kilku stref działań, w których ukraińscy policjanci wykonują specyficzne dla każdej z nich obowiązki. W strefie bezpośrednich działań wojennych prowadzenie nawet prostych czynności patrolowych czy kontrolnych pozostaje niezmiernie utrudnione, choćby ze względu na ostrzał artyleryjski czy miny. Należy wprost zaznaczyć, że siły rosyjskie traktują wszystkich ukraińskich policjantów jako tzw. kombatantów - czyli podobnie jak żołnierzy, co przekłada się na ostrzeliwanie przez agresora funkcjonariuszy i użytkowanych przez nich pojazdów oraz budynków. W ciągu pierwszych dwóch miesięcy agresji z różnych przyczyn stracono ponad tysiąc radiowozów, przykładowo - w obwodzie kijowskim zniszczeniu uległ co piąty obiekt użytkowany przez NPU. Mimo tego często pod ostrzałem, policjanci ewakuowali mieszkańców, z reguły zabierając ich z miejsc zbiórki bądź wynosząc bezpośrednio z domów osoby o ograniczonej sprawności ruchowej. Funkcjonariusze byli także obecni w oblężonym Mariupolu, gdzie do dramatycznych wyzwań dochodziły jeszcze brak możliwości odpoczynku i bezradność patrzenia na cierpienia ludności cywilnej.

Foto: Archiwum NPU Obwodu Lwowskiego - kpt. Jeremy Ozhybko

Z kolei na obszarze wyzwolonym spod władztwa rosyjskiego czynności w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa publicznego wiązały się z koniecznością ujawniania i likwidacji pozostawionych przez agresora niewybuchów i min-pułapek. Skalę trudności podnosiła przy tym niewielka w stosunku do potrzeb liczba pirotechników w NPU (350 osób) oraz zaangażowanie saperów wojskowych w działania na froncie, co uniemożliwiało skorzystanie z większej pomocy sił zbrojnych. Pomimo tych problemów, pirotechnicy na bieżąco rozbrajają ładunki niebezpieczne oraz sprawdzają budynki przed ponownym ich zasiedleniem. Według dostępnych danych, do końca sierpnia 2022 roku wyspecjalizowani policjanci ujawnili około 107 tys. obiektów wybuchowych, tym bardziej można jednak docenić wsparcie polskich pirotechników.

W strefie tyłowej, działania charakteryzują się z jednej strony - prowadzeniem standardowych czynności policyjnych, a z drugiej - koniecznością podejmowania zwiększonego wysiłku i częściowo odmiennych zadań, związanych choćby z egzekwowaniem obostrzeń stanu wojennego. Według przedstawianych przez władze ukraińskie informacji, na początku inwazji funkcjonariusze i żołnierze pełnili służbę na około 2500 punktach kontrolnych, natomiast później wartość ta spadła do około 680. Liczba sprawdzanych w ten sposób pojazdów i przemieszczających się osób była znacząca - tylko w okręgu dniepropietrowskim codziennie przez punkty przewijało się około 20 tys. pojazdów oraz 50 tys. osób. W trakcie jednej doby w tym okręgu, spośród wszystkich kontrolowanych, szerszej weryfikacji poddano 250 osób, a dwie z nich – jako podejrzewane o zaangażowanie w działania sabotażowe i szpiegowskie – zatrzymano. W czasie wojny, w szczególności w pierwszym jej okresie, znacząco wzrosła liczba zgłoszeń od obywateli, co wynikało z niejako naturalnego zwiększenia się obaw i nieufności wśród mieszkańców. Obywatele przede wszystkim przekazywali policjantom informacje o podejrzanych osobach, pojazdach i pakunkach, użytkowaniu dronów, jak też o wrogiej aktywności w cyberprzestrzeni. Duża część tych sygnałów wymagała sprawdzenia. Przykładowo, w obwodzie iwano-frankowskim operatorzy telefonu alarmowego otrzymywali w marcu średnio ponad 850 zgłoszeń dziennie. We Lwowie, tylko 15 kwietnia wpłynęły 1374 sygnały od mieszkańców, które wymagały weryfikacji. Władze próbowały zresztą przekierować część z tych informacji na dodatkowo uruchomione linie telefoniczne, jak również na portale społecznościowe i komunikatory internetowe. Ogółem od wybuchu wojny do 10 września 2022 roku do NPU dotarło prawie 4,5 miliona zgłoszeń, z czego aż 1,3 miliona w ciągu pierwszych siedmiu tygodni inwazji. Niekiedy służba patrolowa prowadzona była w specyficznych warunkach np. na stacjach metra użytkowanych jako schrony.

Poważna liczba zbrodni wojennych, których dopuściły się wojska rosyjskie w Ukrainie, skutkowała koniecznością znacznego zaangażowania funkcjonariuszy NPU w działania mające na celu udokumentowanie tych przestępstw oraz zebranie materiału dowodowego do prowadzonych postępowań przygotowawczych. Czynności te prowadzone były w niełatwych warunkach (m. in. przy poważnym zagrożeniu urazami, bądź ze strony min-pułapek), a przy tym wiązały się z ogromnym nakładem pracy. W wielu przypadkach przedsięwzięcia te wymagały przeprowadzenia oględzin dużych obiektów lub powierzchni, ekshumacji zwłok, pobrania próbek materiału genetycznego (w tym od krewnych ofiar), przesłuchania ocalałych poszkodowanych oraz świadków, zebrania nagrań z monitoringu lub zamieszczonych na portalach społecznościowych, dokonania wizji lokalnej, a ostatecznie także poczynienia ustaleń odnośnie jednostek rosyjskich stacjonujących w miejscu dokonania zbrodni, bądź przemieszczających się w pobliżu.

Innym obszarem działań była ochrona ważnych obiektów władz publicznych lub infrastruktury krytycznej. Ukraińscy policjanci brali także udział w zapewnieniu bezpieczeństwa ponad trzystu delegacjom przywódców innych państw, w tym Prezydenta USA, a liczba wizyt przedstawicieli organizacji międzynarodowych czy dziennikarzy była zdecydowanie wyższa.

ZMIANY PRZESTĘPCZOŚCI W CZASIE WOJNY

Bez wątpienia jednym z obszarów zwiększonej aktywności NPU w czasie agresji Rosji, stało się zwalczanie przestępczości, jako warunku zapobieżenia dezorganizacji struktur państwa oraz życia społecznego. W czasie konfliktu zbrojnego zmianie może ulec motywacja osób dopuszczających się czynów zabronionych (np. w desperacji z powodu braku środków do przetrwania), sposobność do popełnienia przestępstwa (np. kradzieży z włamaniem do opuszczonych domów) oraz poczucie bezkarności sprawców (np. w sytuacji ograniczonych sił policyjnych lub ich czasowego wycofania). Inną kwestią jest przy tym prawdopodobne zwiększenie się tzw. ciemnej liczby przestępstw.

Według danych ukraińskich, w pierwszych tygodniach wojny odnotowano zmniejszenie się liczby przestępstw kryminalnych, na co wpływ z pewnością miały obostrzenia w poruszaniu się po terytorium państwa oraz bardzo częste kontrole osób i pojazdów. W kolejnych miesiącach przestępczość wróciła jednak do standardowego poziomu, a dodatkowo ujawniły się nowe rodzaje czynów zabronionych. Wśród rodzajów najczęściej spotykanych aktualnie w Ukrainie przestępstw można wyróżnić czyny przeciwko życiu i zdrowiu, przeciwko mieniu (w tym kradzieże i oszustwa), narkotykowe, związane z nielegalnym posiadaniem broni, amunicji i materiałów wybuchowych oraz będące skutkiem nieostrożnego obchodzenia się z bronią. Do końca sierpnia zarzuty kradzieży i kradzieży z włamaniem do domów i sklepów uszkodzonych działaniami wojennymi przedstawiono 7700 osobom. Dodatkowo wszczęto prawie 65 tys. postępowań dotyczących zbrodni wojennych, 2500 związanych z przypadkami kolaboracji oraz 1500 w związku z podejrzeniem naruszenia zakazu wyjazdu za granicę mężczyzn w wieku poborowym.

Foto: Archiwum NPU Obwodu Lwowskiego - kpt. Jeremy Ozhybko

Ujawnianie przestępstw i wykrywanie ich sprawców z reguły wymagało zwykłych czynności wykrywczych. Przykładowo, w czerwcu 2022 roku w związku z pobiciem dwóch kobiet (w tym jednej śmiertelnie) w rejonie Równego, przesłuchano ponad trzydzieścioro świadków, czterokrotnie przeprowadzono oględziny miejsca, sześciokrotnie przeszukanie, jak też wykonano siedem eksperymentów procesowych z pokrzywdzoną i świadkami.

Z kolei w grudniu zlikwidowano grupę przestępczą, która wymuszała okupy za porwane osoby, przy czym na terenie Ukrainy przeprowadzono trzydzieści przeszukań a na terenie Mołdawii kolejnych pięć. Pojawiły się nowe rodzaje przestępstw, w tym wyłudzenia dotyczące fikcyjnego oferowania do sprzedaży towarów o wysokiej atrakcyjności (np. kamizelek kuloodpornych, generatorów prądu), jak też oszustwa związane z oferowaniem pomocy w uwolnieniu bliskiego z rosyjskiej niewoli, bądź nieprawdziwe zbieranie datków. Na zachodzie kraju pojawiły się przypadki oszustw na szkodę uciekinierów z rejonów objętych walkami - wyciągano od nich zaliczki na poczet dalszej ewakuacji lub zakwaterowania. W Iwano-Frankowsku zatrzymano osoby, które wyłudziły pieniądze od osób starszych, dzwoniąc do nich i przekazując fałszywe informacje o hospitalizowaniu bliskich im osób. Wciąż aktualnym problemem pozostaje korupcja, choć widać nastawienie do walki z tym negatywnym zjawiskiem. Z pewnością przedstawianie przez NPU opisanych powyżej oraz innych przypadków ma znaczenie profilaktyczne i pokazuje, że funkcjonariusze sprawnie ujawniają przestępstwa. Zauważalne jest też to, że wśród opisywanych aktualności są również zatrzymania sprawców ciężkich przestępstw (np. zabójstw i rozbojów) popełnionych przed wybuchem wojny, co wskazuje, że ukraińscy policjanci, pomimo aktualnych wyzwań, znajdują możliwości, aby wracać do starszych spraw.

Funkcjonariusze z komórek zwalczających przestępczość w cyberprzestrzeni zablokowali także ponad 1 500 źródeł dezinformacji oraz ujawnili pond 3 000 publikacji usprawiedliwiających rosyjskie zbrodnie wojenne. Policjanci razem ze Służbą Bezpieczeństwa Ukrainy biorą udział w wyszukiwaniu i zabezpieczaniu mienia należącego do obywateli Rosji i Białorusi a znajdującego się na obszarze Ukrainy.

Skuteczne wykonywania zadań przez NPU jest jednym z elementów podtrzymywania państwowości ukraińskiej i uzmysławiania światu, że instytucje tego kraju działają i wykonują swoje obowiązki – pomimo wysiłków agresora.

***
Wszystkie przytoczone dane oraz przykłady spraw pochodzą ze strony internetowej npu.gov.ua. Zdjęcia ze służby patrolowej policjantów obwodu lwowskiego przesłał kpt. Jeremy Ozhybko.