Kryminalne łamigłówki. Profilowanie geograficzne w walce z przestępczością

20.12.2023 • Adam Straszewicz

Profilowanie geograficzne to metoda analizy przestrzennej używana głównie przez agencje ścigania w celu zidentyfikowania wzorców przestępczości i lokalizacji potencjalnych sprawców. Proces ten opiera się na analizie danych dotyczących miejsc popełnienia przestępstw w celu stworzenia profilu geograficznego, który może pomóc w ograniczeniu obszaru poszukiwań i identyfikacji podejrzanych. Kluczowe elementy profilowania geograficznego to analiza przestrzenna, identyfikacja wzorców zachowań przestępczych, stosowanie statystyk oraz wykorzystanie narzędzi informatycznych i modeli matematycznych. Psychologowie mogą wspierać ten proces, dostarczając wglądu w psychologię przestępcy, analizę motywacji oraz tworzenie profilu psychologicznego sprawcy, co z kolei pomaga w bardziej precyzyjnym profilowaniu geograficznym. Wsparcie psychologa może znacząco poprawić skuteczność tego narzędzia w zwalczaniu przestępczości.

Zdjęcie: vecstock on Freepik

CZY TO METODA WYKRYWCZA?

Profilowanie geograficzne budzi zainteresowanie jako jedna
z metod wykrywczych. Zainteresowanie to wykracza poza pracę funkcjonariuszy Policji i zdobywa miejsca w serialach i filmach kryminalnych jako swoiste novum, metoda, która pozwala szybko zidentyfikować miejsce, w którym przebywa sprawca przestępstwa.
Czy jest to prawdziwy obraz tej metody? Trzeba brać pod uwagę, iż filmowa rzeczywistość zawsze odbiega od prawdy. Na czym więc polega geograficzne profilowanie sprawców i czy jest skuteczne, tak jak przedstawia się to na ekranie? Na to pytanie postaram się odpowiedzieć, przybliżając historię tej metody, możliwości oraz sposoby jej zastosowania na potrzeby działań wykrywczych.

MIEJSCE W NAUCE – ISTOTA PROFILOWANIA

Aby jednak przybliżyć to, czym jest geograficzne profilowanie sprawców, należałoby wyjaśnić – jakie zajmuje ono miejsce w nauce i wyjaśnić – z jakiej dziedziny jest to zagadnienie? Osoby, które interesują się profilowaniem sprawców, zapewne znają podział na dedukcyjne profilowanie oraz indukcyjne profilowanie. W wielkim skrócie pierwsze wywodzi się ze szkoły FBI i opiera się na zastosowaniu dedukcyjnego rozumowania do obserwowalnych dowodów. Z kolei profilowanie indukcyjne polega na odwołaniu się do danych statystycznych na temat sprawców i zastosowaniu modelu statystycznego na potrzeby stworzenia profilu w danej sprawie. Obydwa podejścia mają swoich zwolenników i przeciwników, jednak w tym kontekście trzeba umiejscowić geograficzne profilowanie sprawców po stronie indukcyjnego profilowania opartego o dane statystyczne, w tym wypadku: dane geograficzne. Jednak jest tu pewien haczyk. O ile samo profilowanie jest profilowaniem indukcyjnym, to jednak wiedza i doświadczenie profilera ma tu niezwykle istotne znaczenie. Samo wykonanie profilu będzie wręcz technicznym zadaniem, ale właściwe wnioski można sformułować tylko w „pakiecie” z biegłym, najczęściej psychologiem kryminalnym. I nie ma w tym nic dziwnego, wszak cała psychologia śledcza oparta została na idei współpracy organów ścigania z ekspertem zewnętrznym. Naszym zadaniem – jako biegłych – jest między innymi prawidłowe wsparcie procesu podejmowania decyzji po stronie organów ścigania i w tym znaczeniu rola biegłego w profilowaniu geograficznym sprawców wydaje się niezbędna.

RYS HISTORYCZNY – SŁYNNE PROFILE

Profilowanie geograficzne sprawców przestępstw polega na określeniu miejsca, w którym sprawca bazuje na podstawie lokalizacji przestępstw, których dokonał. Zanim jednak przybliżę dokonania psychologów śledczych na tym polu, warto zarysować kontekst historyczny.

Jako pierwszy profil geograficzny przyjęte zostało dokonanie pewnego londyńskiego lekarza Johna Snowa w drugiej połowie XIX wieku. W Londynie, w dzielnicy Soho szalała wtedy epidemia grypy, dziesiątkując lokalną społeczność. John Snow, który podejrzewał (jak na ówczesny czas rozwój medycyny można było pozwolić sobie jedynie na domniemania), że za zakażeniami i zgonami wywołanymi epidemią stoi zatruta woda pobierana z jednej z ręcznych pomp, które rozlokowane były w całej dzielnicy. Nie wiadomo było tylko, która z nich. Doktor zaznaczył na mapie wszystkie zakażenia oraz wszystkie ręczne pompy. Okazało się, iż w centralnej części dzielnicy znajduje się pompa, wokół której odnotowano najwięcej zakażeń tej epidemii. Pompę odłączono i okazało się to strzałem w dziesiątkę. Lekarz wykrył swojego „sprawcę”. I choć w tamtym czasie zastosowanie było inne, a psychologii sprawców przestępstw nie było jeszcze na horyzoncie – przyjmuje się, iż było to jedno z najważniejszych dokonań na potrzeby geograficznego profilowania sprawców.

Dziś wiemy, że sprawca – podobnie jak pompa Johna Snowa – rezyduje lokalnie i popełnia przestępstwa wokół miejsca zamieszkania. Mówimy raczej, wokół miejsca bazowania – jest to bowiem najczęściej miejsce o dużym znaczeniu dla sprawcy. Zwykle to tam mieszka, ale może to być też miejsce jego pracy, uczęszczania do szkoły, czy lokalizacja, w której odwiedza… kochankę.

Kolejnym ważnym momentem w historii była seria przestępstw popełniona przez niejakiego „Rozpruwacza z Yorkshire” w latach 70. XX wieku. Seria napaści, w których efekcie gwałcono i mordowano kobiety, była tak gwałtowna, że zbulwersowana opinia publiczna wymusiła, aby oficjele z Londynu przysłali swoich specjalistów do północnego Yorkshire. Ich dokonania były kolejnym kamieniem milowym w profilowaniu geograficznym. Stwierdzili oni, że przestępcy, podobnie jak wszyscy, są ograniczeni czasem i przestrzenią w każdym aspekcie swojej aktywności. Przykładanie szczególnej wagi do zacierania śladów byłoby zaprzeczeniem ludzkiej skłonności do osiągania efektów jak najniższym kosztem. Stwierdzili, też, że skoro sprawca atakuje późną porą i znika, najprawdopodobniej więc minimalizuje ryzyko bycia schwytanym, atakując blisko miejsca bazowania. I choć schwytanie Petara Sutclifa było raczej przypadkowe, to stwierdzenia specjalistów z Londynu stanowią kolejną bardzo ważną informację mającą wpływ na formułowanie tez profilowania geograficznego: sprawcy w swoich działaniach kierują się przede wszystkim unikaniem ryzyka przed byciem schwytanym i pod tym kątem podejmują decyzje w przestrzeni geograficznej.

W latach osiemdziesiątych Londynem wstrząsnęła seria napaści na kobiety, które sprawca gwałcił, a z czasem też mordował. Opinia publiczna była zaalarmowana, a brytyjska Policja bezradna. Wtedy zwrócono się do profesora Uniwersytetu w Surrey – Davida Cantera, który w tamtym czasie zajmował się psychologią społeczną we współpracy z biurami architektonicznymi – brał udział w projektowaniu budynków, tak by były one jak najbardziej funkcjonalne dla użytkowników. Prawdopodobnie podczas tej działalności nawiązał kontakt ze Strażą Pożarną, a ta poleciła go Policji jako świetnego psychologa. Na prośbę śledczych stworzył profil psychologiczny „kolejowego zabójcy”, jak wtedy nazywano sprawcę wspomnianych napaści na kobiety. Jego profil zawierał silny komponent geograficzny. Mówił, że sprawca mieszkał w okolicy wczesnych przestępstw w 1983 roku, co wskazywało na część północno-zachodniego Londynu. Profesor Canter nie wiedział, czy jego profil był skuteczny. Dopiero kilka miesięcy później policjanci wrócili do niego z informacją zwrotną. Okazało się, że cały profil był niezwykle trafny, a element geograficzny pozwolił namierzyć sprawcę. Od tamtej pory David Canter zaczął rozwijać dziedzinę, dziś znaną jako psychologia śledcza, w której istotnym elementem jest profilowanie geograficzne sprawców przestępstw. Co ciekawe, na co warto zwrócić uwagę, to właśnie psychologiczne rozumowanie wspiera analizę geograficzną i pozwala stworzyć właściwy i skuteczny profil.

PROFILOWANIE W SPRAWACH

Dziś wiemy, że profilowanie geograficzne może pomóc w ustaleniu sprawców różnych przestępstw, takich jak:
•podpalenia,
•włamania,
•kradzieże samochodów,
•handel narkotykami,
•napady,
•porwania dla okupu,
•zgwałcenia,
•zabójstwa.

Dysponując profilem, śledczy mogą prowadzić nadzór i obserwację obszarów o szczególnym znaczeniu, które mogą znaleźć się pod jawną lub ukrytą obserwacją. Można przeprowadzić pod odpowiednim kątem zatrzymanie i przesłuchanie – mając potwierdzenie w analizie geograficznej – można zatrzymać i przesłuchać podejrzanego. Profilowanie umożliwia wzięcie pod rozwagę innych przestępstw potencjalnie popełnionych przez tego samego sprawcę oraz pozwala na wskazanie potencjalnych miejsc ukrycia zwłok lub skradzionych dóbr. Nawet pozwala na sugestie, co do zamieszczenia lub użycia kamer miejskich oraz umożliwia prewencję – wzmocnienie koncentracji na obszarach zagrożonych przestępczością. Profilowanie geograficzne ma wiele zastosowań i w wielu aspektach ułatwia pracę śledczych.

KONCEPCJA MAPY MENTALNEJ

Jedna z głównych koncepcji opiera się na tzw. mapie mentalnej i mówi, że przestępcy podobnie, tak jak my wszyscy – tworzymy i rozwijamy w umyśle mapę, dzięki której możemy podejmować decyzje w przestrzeni geograficznej. To z kolei prowadzi do wniosków, że większość przestępstw będzie popełniana na obszarach znanych sprawcom, gdzie czują się oni bezpieczni, a miejsce przestępstwa znajduje się „wystarczająco” daleko od domu. Na podstawie tej koncepcji powstała hipoteza koła, która pozwala na określenie najbardziej prawdopodobnego miejsca, w którym bazuje sprawca.

W uproszczeniu – rysując granice okręgu przez najbardziej skrajne lokalizacje przestępstw, możemy przyjąć, że sprawca bazuje pośrodku narysowanego kręgu. Na tej koncepcji zbudowano także pierwsze programy do profilowania geograficznego sprawców – programy częściowo bazują właśnie na hipotezie koła, wyznaczając obszar najbardziej prawdopodobnego miejsca bazowania sprawców.

PODZIAŁ SPRAWCÓW W PROFILOWANIU

Głównym dokonaniem psychologii śledczej w kwestii geograficznego profilowania sprawców jest podział na dwa rodzaje decyzji podejmowanych w przestrzeni geograficznej. Przyjmuje się, że pewna grupa sprawców będzie popełniała przestępstwa wokół miejsca swojego bazowania. Nazywa się ich maruderami. To sprawcy, którzy niechętnie oddalają się od bezpiecznego miejsca zamieszkania. Jeśli narysujemy okrąg przebiegający przez lokalizacje ich przestępstw, to powinniśmy spodziewać się miejsca bazowania w środku okręgu. To sprawcy najczęściej niezorganizowani, którzy popełniają przestępstwa, korzystając ze swojej codziennej rutyny. Na podstawie teorii aktywności rutynowej przyjmuje się, że aby doszło do przestępstwa – muszą zostać spełnione trzy warunki: sprawca musi być zmotywowany, musi natrafić na obiekt, który pasuje do przestępstwa oraz nie ma w pobliżu świadków, ochrony, kamer itd. Natomiast drugim rodzajem sprawców są ci lepiej zorganizowani, którzy mają konkretne cele. Ich model podejmowania decyzji w przestrzeni geograficznej wygląda już inaczej i jest trudny do przeprowadzenia profilu, choć nadal możliwy i opiera się o teorię racjonalnego wyboru, według której sprawca musi ważyć pomiędzy kosztem, ryzykiem, a wysokością potencjalnej nagrody. Tacy sprawcy z oczywistych powodów działają na dłuższych dystansach.

To jednak tzw. maruderzy stanowią większość wszystkich przestępców: gwałciciele, seryjni zabójcy, sprawcy włamań, podpalacze. Oni wszyscy działają na relatywnie krótkich dystansach od miejsca swojego bazowania. W przypadku tych przestępstw profilowanie geograficzne może być niezwykle skuteczne. W przeprowadzonych badaniach nad odległością od domu przeanalizowano wszystkie rodzaje przestępstw i wynik pokazał, że miażdżąca większość z nich została popełniona w promieniu 1,5 km od domu sprawcy. Im dłuższy dystans, tym mniej przestępstw popełniono. Średni dystans będzie uzależniony od różnych czynników, takich jak: pora roku, rodzaj przestępstwa, czy przyjęta metoda działania.

Ważnym czynnikiem jest poczucie bezpieczeństwa sprawcy, który kierując się nim – będzie unikał bycia rozpoznanym i wykorzystywał elementy przestrzeni, które mu to ułatwią. Profilowanie geograficzne sprawców nadal jest więc profilowaniem psychologicznym, musimy dysponować wiedzą na temat procesu decyzyjnego sprawcy i zastanowić się, co dany wybór sprawcy oznacza dla nas, co może nam powiedzieć na jego temat. Tym samym profil geograficzny zwykle jest i powinien być elementem profilu psychologicznego.

Zdjęcie: Image by Freepik

OPROGRAMOWANIE DO TWORZENIA PROFILI

Technologia przychodzi z pomocą. Profil przy wykorzystaniu programów komputerowych wykonuje się dosyć prosto. W większości przypadków oparty jest o prostą funkcję rozkładu. Gdyby nie potencjał psychologiczny, który jest do wykorzystania, można by powiedzieć, że w każdej sprawie wykonuje się go bardzo szybko. Gdyby jednak tak było, sprawcy każdej serii mogliby zostać schwytani w szybki i prosty sposób. Przyjrzyjmy się zatem dostępnemu oprogramowaniu:

1. CrimeStat – obecna wersja to IV generacja. Stworzony przez doktora Neda Levine. Naukowiec, współpracując z innymi badaczami oraz analitykami związanymi z organami ścigania, opracował CrimeStat przy wsparciu finansowym National Institute of Justice. Pierwsze wydanie miało miejsce w 1999 roku. Od tego czasu było trzykrotnie aktualizowane. Najnowsza wersja zawiera nowe podejście do modelowania zachowań przestrzennych sprawców. Podejście to wykorzystuje model przemieszczania się na miejsce przestępstwa, analizując zachowania przestępcze recydywistów na obszarze miejskim. Model ten uwzględnia przewidywanie miejsc popełnienia przestępstwa i miejsc, z których sprawca wyrusza, by popełnić przestępstwo, przewidywanie środka transportu używanego podczas popełniania przestępstwa oraz odgadywania prawdopodobnej trasy podróży. Narzędzie to jest darmowe i można je pobrać ze stron National Institute of Justice (tłum. Narodowy Instytut Sprawiedliwości – Waszyngton, USA).

2. Dragnet – został opracowany przez profesora Davida Cantera z Uniwersytetu w Liverpoolu w połowie lat 90. Dragnet pozwala na użycie dowolnego rodzaju funkcji do modelowania odległości, jaką przestępcy pokonują, aby popełnić przestępstwa. Aplikacja oblicza prawdopodobieństwo, czy miejsce bazowania sprawcy znajduje się w komórce określonej przez użytkownika siatki i wyświetla te prawdopodobieństwa na dwuwymiarowej powierzchni. Obecnie Dragnet nie współpracuje z systemem informacji geograficznej (GIS), co uniemożliwia nakładanie uzyskanych dzięki niemu wyników na mapy. Oprogramowanie nie jest dostępne do pobrania z witryny internetowej. Osoby zainteresowane uzyskaniem oprogramowania powinny skontaktować się z profesorem Canterem, który deklaruje chęć udostępnienia programu wszystkim, którzy chcieliby współpracować z jego instytutem w ramach partnerstwa badawczego, jeśli podzielą się danymi i są zainteresowani współautorstwem ewentualnych publikacji naukowych.

3. Predator – jeden z najbardziej tajemniczych programów opracowany przez doktora Maurica Godwina pod koniec lat 90. Autor oprogramowania twierdził, że nie chce go komercjalizować i zmieniać w produkt. Sam używał go do współpracy pomiędzy jego własną agencją konsultingową a organami ścigania. Informacje dotyczące tego narzędzia i możliwości jego pozyskania są trudne do uzyskania.

4. Rigel Analyst – stworzony przez Kima Rossmo, jednego z ojców geograficznego profilowania sprawców w USA. Działanie programu opiera się na modelu kryminalnego ukierunkowania geograficznego (CGT) i umożliwia wygenerowanie „powierzchni prawdopodobieństwa”, która pokazuje względne prawdopodobieństwo miejsca bazowania sprawcy. Szczegóły modelu CGT można znaleźć w publikacji Rossmo z 1999 roku.

Obecnie dostępne są dwie wersje oprogramowania. Wersja „Profiler” jest sprzedawana za około 60 tysięcy dolarów i jest przeznaczona głównie dla profesjonalnych profilerów. Sprzedawana jest również wersja „Analyst”, która jest przeznaczona dla analityków kryminalnych i kosztuje około 6 000 dolarów.

Przedstawiciele ECRI, która dystrybuuje oprogramowaniem, podkreślają znaczenie szkolenia, zarówno w dziedzinie profilowania geograficznego (roczne szkolenie), jak i w korzystaniu z oprogramowania. Dostępny jest dwutygodniowy kurs szkoleniowy dla wersji „Analyst”. W przeszłości National Law Enforcement and Corrections Technology Center (NLECTC) oferował szkolenie z zakresu Rigel Analyst, chociaż obecnie nie oferuje tego szkolenia.

W analizie prawdopodobieństwa zakłada się, że przestępcy będą bazować na danym obszarze, uznając ogólną zasadę, że schwytani sprawcy, którzy popełniali przestępstwa w różnych miejscach, bazowali na innych obszarach według podobnego wzorca.
Profilowanie geograficzne można wykonać za pomocą dostępnych programów, jednak wnioski powinny opierać się o wiedzę profesjonalnego profilera, na co zresztą wskazują autorzy większości aplikacji.

PROFILOWANIE I WIEDZA PSYCHOLOGICZNA

Oczywiście nie jest konieczne, aby profilerem był psycholog. Jednak praktyka pokazuje, że tak dzieje się najczęściej. Psycholog może pomóc w zrozumieniu motywacji przestępcy, co może wpływać na jego wybory w przestrzeni. Analiza psychologiczna może dostarczyć wglądu w to, dlaczego sprawca dokonuje przestępstw w określonych obszarach. Może włączyć profil geograficzny do stworzonego profilu psychologicznego sprawcy, dzięki czemu będzie można identyfikować charakterystyki sprawcy, preferencje i wzorce zachowań, które mogą wpływać na wybór lokalizacji przestępstw. Psychologiczna analiza motywacji kryminalnej może pomóc w zrozumieniu, czy sprawca działa na impuls, czy też działa według pewnych wzorców, co może wypływać z geograficznego profilu przestępcy.

Dzięki wsparciu psychologa można zidentyfikować wzorce zachowań przestępcy, takie jak: preferowane miejsca, godziny działania czy typy ofiar. Te informacje są kluczowe dla skutecznego profilowania geograficznego. Psycholog może dostarczyć wiedzy psychologicznej, która będzie użyteczna dla osób odpowiedzialnych za postępowanie przygotowawcze, umożliwiając skoncentrowanie się na obszarach, które są bardziej prawdopodobne do analizy w kontekście psychologii przestępcy. Ostatecznie psycholog może przyczynić się do zrozumienia kontekstu społecznego, który może wpływać na przestępczość w określonych obszarach. To zrozumienie może dostarczyć dodatkowych informacji dla procesu geograficznego profilowania.

W skrócie psycholog może wnieść do geograficznego profilowania bogactwo wiedzy dotyczącej psychologii przestępcy, co może znacząco ułatwić proces analizy i skutecznego profilowania.

Profilowanie geograficzne sprawców przestępstw jest procesem długotrwałym i dość skomplikowanym. Wnioski, aby profil był skuteczny, muszą opierać się nie tylko o analizę oprogramowania, ale też o analizę specjalisty, który dysponują specjalną wiedzą. O ile samo oprogramowanie stworzy nam profil w kilka minut, o tyle w przypadku czynnika ludzkiego potrzebujemy czasu na dokładne zapoznanie się z aktami sprawy i wyciągnięcie wniosków. Wtedy możemy powiedzieć, że szansa na to, że profil jest skuteczny – wzrasta.

SERYJNOŚĆ PRZESTĘPSTW

Ostatnim i ważnym elementem jest seryjność. Przy tworzeniu profilu geograficznego należy pamiętać o tym, że profilowanie geograficzne ma sens tylko w przypadku serii przestępstw. Wyjątkiem będzie poszukiwanie zwłok, ale w takich przypadkach nie używamy terminu geograficzne profilowanie, a raczej profil z wykorzystaniem analizy geograficznej. Choć można upierać się, że to tylko semantyka. Warto jednak podkreślić, że im większa seria/liczba popełnionych przestępstw, tym większa szansa na stworzenie skutecznego profilu. Jeśli mamy pojedyncze przestępstwo, to praktycznie nie mamy się na czym oprzeć, dwa to ciągle za mało. Przy trzech mówimy, że tzw. koszt poszukiwań spada, a co się z tym wiąże – szanse na skuteczny profil rosną!

WSPARCIE PROCESU WYKRYWCZEGO

Podsumowując – metoda geograficznego profilowania przestępców oparta jest na zaawansowanej analizie przestrzennej i psychologii przestępcy, a do tego stanowi potężne narzędzie wspomagające prowadzenie śledztwa i dochodzenia. Dzięki profilowaniu geograficznemu organy ścigania mogą efektywniej alokować zasoby, skrócić listę potencjalnych podejrzanych i zidentyfikować wzorce przestępczości.

Warto również podkreślić, że współpraca z psychologami jest kluczowa dla pełnego zrozumienia kontekstu psychologicznego przestępstw. Wkład specjalistów w analizę motywacji i psychologia sprawców może znacząco wzbogacić proces profilowania geograficznego.

Mimo że profilowanie geograficzne jest potężnym narzędziem, należy podkreślić jego ograniczenia, takie jak konieczność posiadania dokładnych danych czy wyzwania związane z analizą dużych ilości informacji. Jednak rozwijające się technologie i współpraca między różnymi dziedzinami nauki pozostawiają otwarte drzwi dla dalszych udoskonaleń tej fascynującej dziedziny śledczej.

W świetle tych kwestii – profilowanie geograficzne, choć nie pozbawione wyzwań, stanowi ważne narzędzie w rękach organów ścigania, przyczyniając się do bardziej precyzyjnego i efektywnego wykrywania.

Ostatecznie, rozwijanie tej metody, współpraca między specjalistami oraz nieustanne doskonalenie technologii to klucz do skuteczniejszego przeciwdziałania przestępczości i ochrony społeczności.

***

Przy przeglądzie oprogramowania wykorzystano: A Methodology for Evaluating Geographic Profiling Software – Tom Rich i Michael Shively.

mgr Adam Straszewicz

Od dziesięciu lat zajmuje się problematyką uporczywego nękania i prześladowania. Jako jedyny psycholog w Polsce sporządza analizy psycho-geograficzne, których celem jest wytypowanie obszaru, na którym z dużym prawdopodobieństwem bazuje nieznany sprawca przestępstwa. Na potrzeby prokuratur, sądów i Policji sporządza opinie w zakresie psychologii śledczej. Prowadzi szkolenia m.in. dla Policji, prokuratur oraz instytucji zwalczających przemoc. Wydaje opinie dla jednostek znajdujących na terenie całej Polski.