Poradniki

Policjanci w relacji z osobami ze spektrum autyzmu

16.11.2023 • Karina Pohoska

Rozpoznanie ludzkich zachowań – może nie diagnoza tak fachowa, jaką mógłby postawić lekarz czy inny specjalista, ale umiejętne podejście do świadka, zatrzymanego, osoby zaginionej czy też osoby legitymowanej, to jeden z elementów profesjonalnego przeprowadzenia policyjnych czynności. Porady, jakie przedstawimy w tym materiale – dotyczyć będą przede wszystkim swoistego algorytmu czynności postępowania z osobami ze spektrum autyzmu, a także tego – na co należy zwrócić uwagę podczas interwencji, mając na uwadze, że zachowania takich osób mogą objawiać się atakiem paniki, napadem płaczu, wybuchem złości, a niekiedy też wycofaniem i zamknięciem się w sobie. Aby przeprowadzić czynność właściwie, postarać się nawiązać komunikację, zapewnić pomoc i nie dostarczyć niepotrzebnego stresu każdej ze stron, warto być przygotowanym. Pamiętajmy, że autyzm to nie choroba, a stan objawiający się nadwrażliwością na różne bodźce.


Zdjęcie: www.freepik.com

Każdego roku policjanci w całym kraju podejmują kilka milionów interwencji o różnym stopniu trudności. Oprócz czynności typowo patrolowych i kontrolnych również w ramach prowadzonych postępowań czy też innych obowiązków oraz działań – mają bezpośredni kontakt ze społeczeństwem.

Do tych najbardziej złożonych policyjnych zadań bywa, że niekiedy trudnych – należą te dotyczące interwencji oraz czynności wobec osób, których zachowanie wydaje się poza tzw. autokontrolą, które z uwagi na schorzenia czy stan, w jakim się znajdują, mogą generować nieprzewidywane niekiedy reakcje.

Oprócz szeroko rozumianego pojęcia związanego z zapewnieniem bezpieczeństwa i porządku publicznego – ważnym elementem skuteczności pełnienia służby jest umiejętność rozpoznawania ludzkich reakcji czy zachowań i radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych. Aby jednak poradzić sobie w nowej czasami, a do tego trudnej sytuacji – warto dysponować wiedzą, dzięki której uniknie się niepotrzebnego dla każdej ze stron – stresu i podjętą sprawę doprowadzi się do końca.

W naszym materiale-poradniku postaramy się przedstawić jak najwięcej przydatnej dla policjantów – wiedzy o spektrum autyzmu i postępowaniu wobec takich osób w czasie realizacji zadań i obowiązków służbowych.

SZCZEGÓLNE TRAKTOWANIE

Określenie „osoba wymagająca szczególnego traktowania” zawarte zostało w Zaleceniu Komisji Europejskiej z dnia 27 listopada 2013 r. w sprawie gwarancji procesowych dla osób wymagających szczególnego traktowania, podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym.

Za „osobę wymagającą szczególnego traktowania” uznaje się osobę ze znacznie obniżoną sprawnością psychiczną, intelektualną, fizyczną, sensoryczną lub cierpiącą na chorobę psychiczną, bądź zaburzenia funkcji poznawczych, które utrudniają jej zrozumienie postępowania karnego i skuteczne w nim uczestnictwo. W procesie identyfikacji osób wymagających szczególnego traktowania nie jest wymagana umiejętność diagnozowania rodzaju zaburzeń, ich rozmiaru, czy przyczyn prezentowanych przez zatrzymanego zachowań. Ocenę tę pozostawmy osobom posiadającym odpowiednie kwalifikacje w tym zakresie, czyli lekarzowi psychiatrze lub psychologowi. Od policjantów wymagana jest jedynie umiejętność dostrzegania nietypowych zachowań i trudności, z jakimi taka osoba się zmaga.

Wczesne rozpoznanie, że osoba – wobec której prowadzona jest czynność – należy do grupy osób wymagających szczególnego traktowania, jest ważne przede wszystkim z punktu widzenia zapewnienia jej możliwości korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności, na zasadzie równości z innymi osobami. W szczególności chodzi o zapewnienie prawa do równego traktowania oraz szeroko rozumianego prawa do obrony.

Ważną wskazówką jest odpowiednie podejście, aby unikać stereotypów i myślenia, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną bądź psychiczną, mogą być postrzegane jako osoby zwyczajnie konfliktowe, które chcą konfrontacji. Pamiętajmy, że te osoby wcale takie nie są, jedynie posiadają dysfunkcje psycho-intelektualne, a ich sytuacja wymaga szczególnego traktowania przez państwo. Właśnie dlatego w przypadku interwencji – to właśnie im potrzebna jest pomoc, ochrona i zrozumienie ze strony funkcjonariuszy. Chodzi tu przede wszystkim o humanitaryzm i poszanowanie godności ludzkiej. Zresztą każda sytuacja może być inna, indywidualna, a funkcjonariusz powinien zawsze obiektywnie oceniać i dokładnie analizować całość interwencji czy też okoliczności, w których będzie miał do czynienia z osobami wymagającymi szczególnego traktowania.

Wiele takich osób ma trudności z wysławianiem się, czy nawet przystosowaniem do funkcjonowania w społeczeństwie. Ich reakcje mogą być nadto impulsywne, zwłaszcza gdy sytuacje, w których się znajdują – są dla nich zaskoczeniem. Szybko zadane i niezrozumiałe dla nich pytania mogą sprawiać, że będą zagubieni i wówczas sami mogą komunikować się nielogicznie. Nawet może zdarzyć się, że z nadmiaru stresu po prostu zamkną się w sobie i nie będzie z nimi żadnego kontaktu. Dlatego tak ważne u policjantów jest opanowanie, wyrozumiałość, życzliwość, cierpliwość i zrozumienie. Swobodne zachowanie funkcjonariuszy, okraszone uśmiechem, potrafi zdziałać cuda w kontaktach z osobami, które wymagają szczególnego traktowania. Łagodne usposobienie podczas interwencji czy czynności może na takie osoby działać uspokajająco.

SPEKTRUM AUTYZMU – WYJAŚNIENIE POJĘCIA

AUTYZM – zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD – Autism Spectrum Disorder), to ogólne określenie szczególnego podtypu całościowych zaburzeń rozwojowych bez różnicowania na autyzm i zespół Aspergera. Zaburzenia ze spektrum autyzmu są diagnozowane u dzieci w 3 roku ich życia, jednak wydaje się, że pierwsze objawy występują już znacznie wcześniej. ASD związane są bowiem z ponadprzeciętną wrażliwością układu nerwowego na bodźce i niemożnością ich przetworzenia, gdyż docierają do organizmu w nadmiarze.

Od razu trzeba zaznaczyć, że nie ma dwóch takich samych osób ze spektrum autyzmu, ponieważ każda odbiera świat w inny sposób, w zależności od stopnia wrażliwości, poziomu zdolności poznawczych, wpływu otoczenia itp. Niektórzy będą bardziej wrażliwi na dotyk, a inni na dźwięki lub zapachy. Dlatego bardzo ważne jest indywidualne podejście i obserwacja stanu psychofizycznego. Wczesne rozpoznanie osoby neuronietypowej może zapobiec sytuacji przeładowania jej bodźcami z zewnątrz, a co za tym idzie, może zapobiec wybuchom agresji, drażliwości, stanom niepokoju, paniki itd. Ważne, aby pamiętać, że stan dezintegracji nie pojawia się nagle i znikąd. Narasta stopniowo, wraz ze zwiększeniem się liczby i wydłużeniem czasu trwania bodźców. Jest zatem jak najbardziej możliwy do przewidzenia i zapobieżenia.

Pamiętajcie, realizując interwencję bądź czynności, każde swoje służbowe zadanie, postarajcie się, aby nie przeciążać osoby z ASD.

Oto kilka przykładowych bodźców, które mogą być przeciążające na tyle, że uruchomią lawinę nieprzemyślanych reakcji i emocji trudnych do opanowania:
• ostry, silny głos,
• dotyk – dotknięcie ramienia, dłoni,
• zbyt bliska odległość podczas rozmowy,
• otoczenie osoby (obecność innych osób),
• intensywny zapach (np. perfum),
• słowa wypowiadane szybko, zbyt skomplikowane,
• czynniki poboczne: ruch drogowy,
• konieczność skoncentrowania uwagi na zbyt wielu rzeczach naraz.

Czy niepełnosprawność intelektualna jest tożsama ze spektrum autyzmu?

Nie zawsze, choć niektórzy mogą taką niepełnosprawność przejawiać. Zazwyczaj jednak osoby z ASD dobrze radzą sobie z zadaniami na inteligencję i z przyswajaniem wiedzy. Niejednokrotnie nawet mają wybitne zdolności np. pamięciowe, muzyczne lub językowe.

Trzeba mieć jednak na względzie, że podczas realizacji czynności mogą wystąpić bariery komunikacyjne, gdyż osoby z ASD mogą mówić z trudem, powoli, niewyraźnie lub w ogóle nie odpowiadać na pytania.

ALGORYTMY I WSKAZÓWKI DLA POLICJANTÓW

W sytuacji, w której funkcjonariusz będzie miał do czynienia z osobami przejawiającymi cechy mogące świadczyć o spektrum autyzmu, warto przede wszystkim zachować spokój i tak, jak już wcześniej wskazaliśmy – dokładnie i obiektywnie dokonywać oceny sytuacji pod kątem całości. Przedstawione poniżej algorytmy i wskazówki mają na celu dać przede wszystkim praktyczną wiedzę, aby interwencja przebiegła bez zakłóceń i niepotrzebnego stresu, który może udzielić się każdej ze stron. Czasami chłodne spojrzenie, ocena, ale nie pozbawiona empatii, pozwoli na podjęcie jak najbardziej trafnej decyzji z poszanowaniem praw i w świadomości, że osoba wymagająca szczególnego traktowania, w tym również osoba ze spektrum autyzmu, zostanie potraktowana nie tylko z sercem, ale i z pełnym profesjonalizmem.

Algorytm czynności policjanta podczas interwencji wobec osoby – wskazującej na występowanie zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD) – Legitymowanie:

  1. Zgłoś dyżurnemu jednostki Policji fakt podjęcia interwencji (legitymowania).
  2. Zaplanuj podział ról/zadań (policjant legitymujący i asekurujący).
  3. Zachowaj bezpieczną odległość (trójkąt bezpieczeństwa – pamiętaj, że osoby z ASD mogą zachowywać się agresywnie, lecz „agresja” najczęściej nie jest formą ataku i nie jest kierowana wobec Ciebie).
  4. Postępuj rozważnie i ostrożnie, przez całą interwencję zachowując czujność.
  5. Weź pod uwagę możliwość próby oddalenia się osoby (ucieczki), wobec której podjąłeś czynności i oceń sytuację (pamiętaj, że osoba z ASD może nie rozumieć Twoich poleceń oraz unikać kontaktu wzrokowego).
  6. Przedstaw się, podając: stopień, imię, nazwisko w sposób umożliwiający odnotowanie tych danych, a w przypadku, gdy jesteś nieumundurowany – okaż także legitymację służbową (powiedz, że jesteś policjantem i tłumacz każdą czynność, którą chcesz zrobić).
  7. Podaj podstawę prawną i faktyczną przyczynę podjęcia czynności służbowych związanych z legitymowaniem (np. w związku z popełnionym wykroczeniem tj. przejściem „na czerwonym świetle” lub typowaniem osoby jako poszukiwanej czy zaginionej).
  8. Poproś o okazanie dokumentu stwierdzającego tożsamość osoby (dowodu osobistego, dokumentu paszportowego, zagranicznego dokumentu tożsamości, innego dokumentu zawierającego fotografię i oznaczonego numerem lub serią, informacji o osobie w postaci zdjęcia wraz z opisem wizerunku osoby lub odcisków linii papilarnych zgromadzonych w policyjnych zbiorach danych, lub w zbiorach danych, do których Policja ma dostęp na podstawie art. 20 ustawy o Policji, oświadczenia innej osoby, której tożsamość została ustalona na podstawie dokumentów ww., pamiętaj, że musisz zadawać konkretne pytania np. czy ma Pan/i bilet na przejazd autobusem, legitymację lub inny dokument uprawniający do przejazdu).
  9. Sprawdź autentyczność zdjęcia z rzeczywistym wyglądem osoby legitymowanej.
  10. Zweryfikuj dane zawarte w dokumencie poprzez rozpytanie osoby (czynność przeprowadzaj cierpliwie i spokojnie, nie denerwuj się, że sprawę musisz załatwić szybko „tu i teraz” i daj sobie więcej czasu).
  11. Wizualnie sprawdź – czy dokument jest autentyczny (tzn. czy nie jest podrobiony lub przerobiony).
  12. Postępuj konsekwentnie i stanowczo, zachowując zasady respektowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka (pamiętaj, że osoba z ASD jest nieufna, ale nie jest uprzedzona do policjantów i będzie współpracować, gdy poczuje się bezpiecznie, spróbuj się „zaprzyjaźnić i zdobyć zaufanie”).
  13. Nie prowokuj osoby legitymowanej wyzywającym zachowaniem (nie podnoś głosu, osoby z ASD są nadwrażliwe na hałas i źle go znoszą, w miarę możliwości wyłącz sygnały dźwiękowe i świetlne, pamiętaj także, że osoby te boją się nawet małego psa).
  14. Umiejętnie prowadź rozmowę, zmierzając do rozładowania napięć (w szczególności w trakcie oczekiwania na sprawdzenie, zapytaj – czy denerwuje się lub boi, jeżeli ma telefon, to czy chce zadzwonić do rodzica lub opiekuna, osoby z ASD często mówią o sobie w osobie trzeciej np. „On się zgubił”, „Ona się zdenerwowała” itp.).
  15. Dokonaj sprawdzenia dokumentu stwierdzającego jej tożsamość w policyjnych systemach informatycznych, posługując się przyjętymi kodami, w sposób uniemożliwiający słuchanie prowadzonej korespondencji przez legitymowanego i osoby postronne (§58 ust. 1 pkt 2 Decyzji nr 165 KGP z dnia 25 lipca 2017 r. w sprawie funkcjonowania Krajowego Systemu Informacyjnego Policji Dz. Urz. KGP z 2017 r. poz. 51 z późn. zm.).
  16. Po zakończeniu legitymowania – poinformuj osobę o prawie złożenia zażalenia do właściwego miejscowo prokuratora – na sposób przeprowadzenia czynności (art. 15 ust. 7 ustawy o Policji, Dz. U. z 2017 r. poz. 2067, z późn. zm.).
  17. O zakończeniu czynności poinformuj dyżurnego jednostki Policji.

Co robić, a czego nie robić w kontakcie z osobą z ASD, aby porozumienie było możliwe?

  1. Zapewnij spokojną atmosferę. Stańcie z dala od jezdni, na uboczu, gdzie jest w miarę cicho, a liczba bodźców jest ograniczona.
  2. Mów prosto, krótkimi frazami, jasno, ale nie ostro, życzliwie i w miarę możliwości ciepło. Komunikuj życzliwość i spokój.
  3. Jeśli osoba nie odpowiada, spróbuj skomunikować się z nią za pomocą obrazu – zdjęcia, tekstu pisanego.
  4. Zapytaj o opiekuna (rodziców, rodzeństwo), ewentualną możliwość skontaktowania się z nimi.
  5. Pamiętaj, że masz do czynienia z osobą dojrzałą biologicznie, która jednak emocjonalnie i być może intelektualnie funkcjonuje na niższym poziomie (niepełnosprawność intelektualna). W sytuacji silnego stresu osoba ta może zachowywać się jak ktoś dużo młodszy, a nawet dziecko.
  6. Pamiętaj, że masz do czynienia z osobą bardzo wrażliwą, która najpewniej boi się zarówno Ciebie, jak i sytuacji, w której się znalazła.
  7. Zanim zareagujesz, pomyśl. Obserwuj co dzieje się z osobą, gdy do niej mówisz, gdy się ruszasz. Jeśli widzisz, że napięcie w niej narasta, przystopuj. Poczekaj. Daj jej odpocząć. Kontakt z Tobą może być dla niej wielkim wyzwaniem. Komunikowanie się z innymi jest osiową trudnością w ASD.
  8. Nie bój się o swoje bezpieczeństwo, osoba z ASD raczej nie zaatakuje. Może jednak uciekać w panice, dlatego bądź czujny i zapewnij jej odpowiednie, bezpieczne warunki do rozmowy.
  9. Nie napieraj, nie naciskaj, nie bądź bardziej stanowczy, gdy osoba nie odpowiada i wygląda, jakby nie rozumiała Twoich poleceń. Może być jej potrzebne więcej czasu, aby przetworzyć komunikat. Może też być bardziej spanikowana niż to widoczne. Zachowaj spokój i spraw, żeby udzielił się też osobie, wobec której podejmujesz czynność.
  10. Obserwuj. Bądź cały czas uważny na to, co się dzieje między wami. Nie jesteśmy w stanie przewidzieć, co i kiedy wpłynie na osobę ze spektrum autyzmu na tyle, że wpadnie ona w stan dezintegracji (paniki).

PODSUMOWANIE

Przy tworzeniu artykułu opieraliśmy się na informatorze dla policjantów pt. „Niebiesko – Niebiescy” Zmiana sytuacji osób ze spektrum autyzmu w relacji z Policją w sytuacji kryzysowej, który powstał przy współpracy Fundacji FIONA i Komendy Wojewódzkiej Policji w Poznaniu.

Przedstawione informacje powinny dać nie tylko pogląd na kwestie związane z autyzmem, ale przede wszystkim pomóc w prowadzeniu czynności służbowych z osobami dotkniętymi spektrum autyzmu. Oprócz tego mają nie tylko zobrazować, jak ten stan wpływa na zachowania osób, ale umożliwić policjantom dostosowanie się i przygotowanie do kontaktu z takimi osobami.

Tych, którzy chcieliby bardziej zgłębić wszystkie informacje przedstawione w informatorze, odsyłamy do strony internetowej: innowacje.rops.poznan.pl/niebiesko-niebiescy/, gdzie znajdziecie materiały do pobrania i zapoznania. Są tam zamieszczone również inne informacje poruszające zagadnienia, które mogą pomóc w codziennej służbie, gdy w grę wchodzi kontakt z osobą ze spektrum autyzmu.

Autyzm i zespół Aspergera są najczęściej występującymi całościowymi zaburzeniami rozwojowymi. Powodują trudności w postrzeganiu świata, uczeniu się, porozumiewaniu i kontaktach społecznych. ONZ oficjalnie uznał to zaburzenie za jeden z najpoważniejszych problemów zdrowotnych świata obok raka, cukrzycy i AIDS. Według Światowej Organizacji Zdrowia autyzm występuje w naszym kraju u 1 na 100 osób.

Symbolem autyzmu jest kolor niebieski. Tak, ten sam kolor, z którym powszechnie kojarzona jest Policja. Dlaczego właśnie on został wybrany w przypadku autyzmu? Niebieski jest uznawany za najgłębszy z kolorów, rozpływający się w nieskończoności horyzontu. Jako barwa najczystsza i najzimniejsza zarazem staje się najbardziej odrealnioną ze wszystkich barw. Być może to dlatego uznano, że kolor niebieski będzie pasował do osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

Pamiętajmy, że autyzm nie jest chorobą. Jest zaburzeniem, które towarzyszy osobie od urodzenia przez całe jej życie. Jest stanem warunkującym inny sposób postrzegania i odczuwania świata, myślenia, a za tym także często reagowania. Osoby ze spektrum autyzmu mają przede wszystkim trudności z nawiązywaniem kontaktów społecznych i rozumieniem reguł kierujących zachowaniami społecznymi. Trudność sprawia im rozpoznawanie i nazywanie emocji własnych i innych osób, a także rozumienie motywów zachowań ludzi. Stąd ich reakcje mogą być nietypowe.

Najczęstszą przyczyną kontaktu policjantów z osobami z ASD są poszukiwania zaginionych. Warto wówczas wiedzieć, z jakimi zachowaniami możemy mieć do czynienia i jak w życiu codziennym funkcjonuje osoba autystyczna. To pozwoli lepiej zaplanować policyjne czynności i zwiększy ich skuteczność.