Ślady fizykochemiczne. Ujawniamy i zabezpieczamy ślady - część 4

10.09.2024 • Paweł Sokalski, Monika Nowicka

Ślady fizykochemiczne tworzą substancje materialne, zarówno pozostawione, jak i zabrane z miejsca zdarzenia. Ta grupa podlega identyfikacji grupowej. Ślady te bada się i ujawnia między innymi metodami chemicznymi, chemii analitycznej, fizyki – nierzadko wykorzystując też nauki techniczne i pokrewne, takie jak farmacja, mineralogia, papiernictwo, włókiennictwo czy elektrotechnika. Materiał dowodowy stanowią wszystkie substancje materialne, które sprawca pozostawił na miejscu zdarzenia. Stanowią go też substancje w różnym stanie skupienia, które przylegały do niego lub do użytych przez sprawcę przedmiotów.

WSTĘP I WYJAŚNIENIE

Podobnie, jak w przypadku wcześniej opisywanych grup śladów, kryterium dobrze przeprowadzonych badań zależy od prawidłowego ujawnienia, poprawnego pobrania, a w dalszej kolejności odpowiedniego zabezpieczenia formalno-procesowego i technicznego. Ponieważ poradnik jest wyłącznie zaleceniem, swojego rodzaju podpowiedzią skierowaną do techników kryminalistyki i policjantów mających związek z czynnościami oględzin, świadomie została pominięta tematyka materiału kontrolnego oraz laboratoryjnych metod i technik badawczych. Mam świadomość, że artykuł może nie spełniać oczekiwań wszystkich odbiorców, jednak formuła poradnika rządzi się swoimi prawami i nie jest on odrębną publikacją, przez co ma ograniczony format objętości treści i zdjęć.

Odstąpiono też od opisów czynności w miejscach wybuchów i pożarów, gdyż treści te są wyjątkowo dobrze wyjaśnione w metodyce oględzin przestępstw o charakterze terrorystycznym i katastrof oraz identyfikacji ofiar z 2019 roku, do której sam często wracam,  polecam i odsyłam.

PROCEDURY BHP I ZABEZPIECZENIE ŚLADÓW FIZYKOCHEMICZNYCH

Ślady te wymagają ponadprzeciętnego stosowania się do przepisów BHP, w tym procedur użycia kompetentnych służb przewidzianych do pracy z substancjami niebezpiecznymi dla zdrowia i życia, w tym substancjami łatwopalnymi, wybuchowymi, toksycznymi lub promieniotwórczymi.

Należy pamiętać, że zgodnie z przepisami obowiązującymi w Policji, przesyłka z materiałem badawczym powinna mieć opakowanie zapewniające ochronę jej zawartości przed zamianą, uszkodzeniem lub zniszczeniem oraz odpowiednie oznaczenie identyfikacyjne.

Z laboratorium, do którego przesyłka z materiałem badawczym ma być dostarczona, należy uzyskać informacje dotyczące:

• sposobu opakowania lub oznaczenia przesyłki, jeżeli nadawca przesyłki ma w tym zakresie jakiekolwiek wątpliwości;
• wielkości próbek niezbędnych do przeprowadzenia badań kryminalistycznych w przypadku znacznej ilości materiału badawczego oraz sposobu pobierania próbek z zastrzeżeniem udokumentowania uzyskanych informacji w notatce urzędowej dołączonej do dokumentacji sporządzanej w związku ze zleceniem;
• sposobu opakowania, oznaczenia i dostarczenia materiału badawczego o właściwościach stwarzających zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, lub broni palnej, która ze względów dowodowych bądź technicznych musi być przekazana do laboratorium w stanie naładowanym.

WAŻNE: Jeżeli wiadomo, że materiał badawczy może stanowić zagrożenie życia lub zdrowia, taka informacja musi być zamieszczona na opakowaniu w widocznym miejscu.

Ślady, które nie stanowią substancji niebezpiecznych, pakujemy na ogólnych zasadach:

• substancje stałe, przedmioty z substancjami, odzież należy zapakować w worki papierowe lub z tworzywa sztucznego, można też pakować w koperty, tak aby nie zniszczyć innych śladów np. daktyloskopijnych czy biologicznych;
• substancje płynne (ciecze) i półpłynne zdejmuje się z podłoża i zabezpiecza poprzez umieszczenie w fabrycznie nowych, szklanych lub plastikowych pojemnikach (fiolkach), zwracając uwagę, czy nie zachodzi reakcja;
• plamy należy wyciąć z podłoża i zabezpieczyć folią albo zamknąć w szczelnym pojemniku. Z powierzchni niechłonnych, podobnie jak wyżej, substancję zbiera się do pojemnika (fiolki), a jeśli to jest niemożliwe – zabezpiecza się folią tak, by nie przylegała do powierzchni zabezpieczonego materiału;
• rozmazy i otarcia zaistniałe w wyniku kontaktu z substancją również wycinamy z podłoża. Wskazanym jest zabezpieczyć je przed odparowywaniem przez osłonięcie folią lub papierem;
• substancje w stanie gazowym zazwyczaj bada się na miejscu specjalnymi aparatami, bądź też pobiera koncentratorem (specjalny przyrząd do zatężania gazów, czyli chemicznego procesu stosowanego w analizie chemicznej polegającego na zwiększaniu stężenia oznaczanego składnika – analitu w celu poprawienia warunków jego oznaczania). W przypadku kiedy technik kryminalistyki nie dysponuje tego rodzaju sprzętem, a posiada sterylny zamykany słoik lub inny szczelny pojemnik, to powinien nalać do niego wody, następnie wylać ją, odwracając go do góry dnem i natychmiast przyłożyć nad miejscem wydobywania się parów, a następnie szczelnie zamknąć;
• szkło i fragmenty powłok malarskich należy zabezpieczyć przed rozdrobnieniem lub zarysowaniem, na przykład zawijając w ligninę i umieszczając w sztywnym opakowaniu. W przypadku drobin, nazywanych też mikrookruchami, warto użyć czarnej folii daktyloskopijnej. Jeśli zabezpieczamy tak powłokę malarską – dokonajmy próby, czy nie wchodzi w reakcję z żelatyną na folii. Jeżeli zdecydujemy się na użycie pojemników, pamiętajmy, że muszą one być sterylne i szczelne. Szkła nie pakujemy do pojemników szklanych, pomiędzy szklane szkiełka mikroskopowe, natomiast mikrookruchów nie pakujemy w papier. Zabezpieczając szybę samochodową klejoną, należy wyciąć jej fragment, w którym będą wszystkie warstwy i opisać stronę zewnętrzną i wewnętrzną w stosunku do pojazdu;
• metale oraz ich stopy, lub mieszaniny stopionych metali trzeba zabezpieczyć tak, aby się nie przemieszczały w opakowaniu i nie były wilgotne;
• cząstki stałe występujące w ilościach mikrośladowych trzeba zabezpieczać na folii daktyloskopijnej, sprawdzając, czy nie wejdą z nią w reakcję. Cząstki, których nie uda się pobrać oddzielnie, zabezpieczamy z podłożem;
• pamiętajmy, że substancje łatwopalne, wybuchowe, trujące lub radioaktywne zabezpiecza się tylko i wyłącznie po konsultacji ze specjalistami z zakresu badania tych substancji.

CO Z MATERIAŁEM PORÓWNAWCZYM? „ŚLEPA PRÓBA”

Materiał porównawczy pobiera i zabezpiecza się tak samo, jak materiał dowodowy, z miejsca bezpośrednio związanego z miejscem pobrania materiału dowodowego. Dobrą praktyką jest, gdy zgromadzimy go nawet więcej niż materiału dowodowego, ponieważ nadwyżki wykorzystane zostaną do badań wstępnych, doboru warunków analitycznych itp. Należy zwrócić uwagę, aby pojemniki (fiolki), do których zostały pobrane próbki dowodowa i porównawcza, były z takiego samego materiału.

W przypadku, gdy ślad jest silnie związany z podłożem, konieczne jest pobranie tzw. ślepej próby, czyli tła. Jest to materiał pochodzący z podłoża, który może stanowić jeden z podstawowych składników mieszaniny, występujący wspólnie ze składnikiem zabezpieczanym.

OD TEORII DO PRAKTYKI

Do badań fizykochemicznych zaliczamy też badania mikrośladów oraz śladów pozostałości po wystrzale z broni palnej GSR pożarów i wybuchów, oraz „narkotyków”. Na podstawie własnych doświadczeń, materiałów szkoleniowych CLKP oraz LK KSP – postaram się opisać kwestie praktyczne dotyczące przedmiotowej tematyki w zakresie prawidłowej obsługi w miejscu zdarzenia.

MIKROŚLADY

Mikroślady to niewidoczne lub słabo widoczne okiem nieuzbrojonym cząstki materii albo cechy mechaniczne, możliwe do zbadania jedynie przez zastosowanie metod mikroanalitycznych, stanowiące dowód o związku osoby lub przedmiotu z określanym miejscem i zdarzeniem.

Dzielimy je na:

• kontaktowe – powstałe na skutek wzajemnego styku ze sobą dwóch lub więcej powierzchni przedmiotów np. płytki lakieru na odzieży ofiary wypadku, drobiny szkieł na łomie, włókna pod paznokciami;
• bezkontaktowe – to zanieczyszczenia środowiskowe w postaci cząstek materii (pył węglowy – okolice kopalni, pył drzewny – zakład stolarski, pyłki roślinne – las).

Mikroślady jako materiał dowodowy w sprawach „kontaktowych”:

• kontakt pomiędzy sprawcą i ofiarą;
• kontakt pomiędzy sprawcą/ofiarą a miejscem przestępstwa;
• kontakt pomiędzy sprawcą/ofiarą a narzędziem przestępstwa.

 
Zdjęcie nr 1: Opis na zdjęciu.

Zdjęcie nr 2: Opis na zdjęciu.

Zdjęcie nr 3: Opis na zdjęciu.

Zdjęcie nr 4: Opis na zdjęciu.

Mikroślady jako materiał dowodowy w zdarzeniach przestępczych:

• zdarzeniach przestępczych przeciwko zdrowiu i  życiu (zabójstwa, rozboje, przestępstwa na tle seksualnym itp.);
• wypadkach drogowych, kolizjach;
• kradzieżach i włamaniach.

Zdjęcie nr 5: Opis na zdjęciu.

Zdjęcie nr 6: Opis na zdjęciu.

Zdjęcie nr 7: Opis na zdjęciu.

Zdjęcie nr 8: Opis na zdjęciu.

Zdjęcie nr 9: Opis na zdjęciu.

JAK ZABEZPIECZAMY MIKROŚLADY?

Mikroślady zabezpieczamy wysterylizowaną lub fabrycznie nową pęsetą, wyczesując z miejsc owłosionych, pobierając wymazy spod paznokci.

Zdjęcie nr 10: Taśma przezroczysta typu Scotch 3M, torebki strunowe.

Do zabezpieczenia włókien służy między innymi taśma przezroczysta typu Scotch 3M, torebki strunowe, specjalistyczny papier do zabezpieczania mikrośladów lub pakietów papierowych (tak, aby ich nie utracić). W przypadku lakierów należy pobrać ślad z miejsca uszkodzenia oraz materiał porównawczy z trzech miejsc nieuszkodzonych pojazdu.

WAŻNE: Materiał dowodowy i porównawczy musi być dokładnie opisany pod względem miejsca ujawnienia i pobrania.

ŚLADY POZOSTAŁOŚCI PO WYSTRZALE Z BRONI PALNEJ GSR – CZYM SĄ I JAK POWSTAJĄ?

Pozostałościami po wystrzale z broni palnej nazywane są te wszystkie substancje, które wydobywają się z broni palnej poza pociskiem i łuską. GSR (ang. gun shot residues) – pozostałości powystrzałowe. W rozumieniu  ustawy  o broni i amunicji – bronią  palną  jest  każda  przenośna  broń lufowa, która miota, jest przeznaczona do miotania lub może być przystosowana do miotania  jednego,  lub większej  liczby  pocisków,  lub  substancji  w wyniku działania materiału miotającego.

Działanie materiału miotającego – najczęściej jest to proch bezdymny bądź proch czarny. Działanie inicjowane jest za pomocą impulsu, który dostarcza spłonka stanowiąca element amunicji. Mikrodrobiny metali generowane w wyniku odpalenia spłonki nazywane są cząstkami GSR.

Zdjęcie nr 11: Proch bezdymny.

Zdjęcie nr 12: Proch czarny.

Zdjęcie nr 13: Kapiszony – „spłonki” do broni czarnoprochowej.

Cząstki GSR powstają, gdy strzał pada z broni palnej:

• ­bojowej,
• ­myśliwskiej,
• ­sportowej,
• ­gazowej,
• ­alarmowej – w tym hukowej,
• ­sygnałowej,
• ­czarnoprochowej, odpalanej za pomocą kapiszonów,
• ­wykonanej samodziałowo wykorzystującej typową amunicję zespoloną.

- ale także z:

• ­kołkownic do uboju/ogłuszania zwierząt,
• ­kołkownic, osadzaków prochowych do kołków, gwoździ.

Zdjęcie nr 14: Kołkownica wraz z amunicją

Ze względu na zbliżony skład chemiczny materiału inicjującego, cząstki GSR mogą powstawać w wyniku:

• odpalenia zapalników materiałów wybuchowych;
• odpalenia granatów hukowo/błyskowych i innych urządzeń pobudzanych za pomocą zapalnika, w którym znajduje się inicjujący materiał wybuchowy;
• eksplozji niewielkiej ilości materiału inicjującego.

Zdjęcie nr 15: Granat hukowo-błyskowy.

Zdjęcie nr 16: Zapalnik górniczy.

ŚRODKI TECHNICZNE DO ZABEZPIECZANIA ŚLADÓW GSR

Najczęściej technicy kryminalistyki używają tzw. stolików mikroskopowych. Stoliki mikroskopowe w zestawie mogą być już przygotowane. Przed użyciem należy jedynie zerwać folię zabezpieczającą. Folię tę należy wyrzucić – nie należy jej przyklejać ponownie.

Zdjęcie nr 17: Zestaw stolików mikroskopowych.

Zdjęcie nr 18: Od góry stolik przygotowany do pracy, na dole stolik nieprzygotowany do pracy.

Do zabezpieczenia śladów GSR można też użyć urządzenia Elavak. Za jego pomocą zabezpiecza się mikroślady z dużych powierzchni, takich jak: wnętrza pojazdów, dywany, wykładziny i odzież.

Zdjęcie nr 19: Opisy na zdjęciu.

W przypadku samobójstwa z użyciem broni czarnoprochowej – można zebrać mikroślady z dłoni techniką 1:1 za pomocą folii niskoklejowej Filmolux. Należy wtedy na każdą stronę dłoni zużyć jeden arkusz. Technika ta umożliwia wizualizację ziaren prochu czarnego oraz cząstek GSR za pomocą jednej techniki.

Zdjęcie nr 20: Rolka folii niskoklejowej Filmolux.

Zdjęcia nr 21: Prawa dłoń lokalizacja drobin prochu czarnego.

 
Zdjęcie nr 22 i 23: Lokalizacja cząstek GSR z kapiszona. Ślady ładowania kuli ołowianej.

 
Zdjęcie nr 24: Protokół z zabezpieczenia śladów GSR.

Zdjęcie nr 25: Instrukcja pobrania śladów GSR.

ZABEZPIECZANIE ŚLADÓW GSR – WAŻNE WSKAZÓWKI

Osoba pobierająca ślady przed przystąpieniem do czynności pobierania śladów:

• nie powinna mieć kontaktu z bronią palną i w czasie poprzedzającym zbieranie materiału – przebywać na strzelnicy;
• powinna zdjąć wierzchnie ubranie;
• powinna starannie umyć własne dłonie;
• powinna nałożyć odzież ochronną i rękawiczki;
• powinna zadbać o to, aby ślady zabezpieczać w miejscu wolnym od cząstek GSR.

Strategia zabezpieczania mikrośladów do badań GSR na miejscu oględzin z użyciem broni palnej silnie zależy od okoliczności zdarzenia, w szczególności:

• czy mamy do czynienia z osobą żywą, czy zwłokami;
• czy dłonie osoby badanej są wolne od substancji obcych np. krew;
• rodzaju broni palnej (broń krótka, długa, czarnoprochowa, gazowa lub samodziałowa);
• czy mógł mieć miejsce nietypowy chwyt broni (szczególnie przy podejrzeniu samobójstwa);
• jaki czas upłynął od oddania strzału; 
• jaka została użyta amunicja.

Zdjęcie nr 26: Strategia zabezpieczania mikrośladów do badań GSR z dłoni i ciała osoby.

Liczba cząstek GSR na dłoni strzelca maleje wraz z upływem czasu. Największa utrata cząstek występuje w ciągu pierwszych 2 godzin od strzału. Zalecany czas na zabezpieczenie mikrośladów z dłoni osoby podejrzewanej o użycie broni to 8 godzin pod warunkiem, że dłonie nie były myte bądź czyszczone.

W przypadku, gdy czas ten został przekroczony, należy zabezpieczyć odzież wierzchnią podejrzanego. Zalecany czas na zabezpieczenie mikrośladów z odzieży wynosi 24 godziny.

Osoba poddawana oględzinom:

• nie powinna mieć możliwości mycia, wycierania dłoni ani wkładania ich do kieszeni;
• mikroślady należy pobrać natychmiast po zatrzymaniu, ewentualnie jej dłonie należy zabezpieczyć przed utratą mikrośladów przez nałożenie papierowych toreb;
• mikroślady należy pobrać przed daktyloskopowaniem;
• w przypadku gdy osoba nosi skórzane rękawiczki bądź jednorazowe gumowe, mikroślady pobrać z rękawiczek, a inne rodzaje rękawiczek zabezpieczyć w całości.

Zabezpieczając ślady GSR ze zwłok:

• mikroślady w miarę możliwości należy zabezpieczać w miejscu ujawnienia zwłok;
• w ZMS należy odczekać kilkanaście minut (nie mniej niż 15), aby zwłoki ogrzały się po wyjęciu z chłodni;
• należy unikać miejsc pokrytych krwią, a jeżeli brakuje takich miejsc – powinno się pobrać z miejsc, gdzie krew już zakrzepła;
• jeżeli w okolicy otworu wlotowego widoczne są cechy strzału przystawienia, np. osmalenia, należy pobrać na stolik materiał porównawczy z osmaleń;
• w przypadku podejrzenia upozorowania samobójstwa – należy również pobrać mikroślady z wewnętrznej części dłoni oraz paliczków.

Technika zabezpieczenia mikrośladów z dłoni:

• zdjąć plastikową osłonkę stolika mikroskopowego;
• delikatnie zdjąć bezbarwną folię zabezpieczającą powierzchnię klejącej taśmy – folię wyrzucić;
• przykładać delikatnie stolik mikroskopowy z taśmą węglową do rejonów ciała osoby badanej, do zauważalnej utraty lepkości taśmy. Po utracie lepkości nie kontynuować zbierania;
• po zakończeniu próbkowania nałożyć plastikową osłonkę stolika mikroskopowego oraz oznaczyć stolik w taki sposób, aby była możliwa jego indywidualna identyfikacja;
• wypełnić notatkę z zabezpieczenia śladów GSR bądź zebrać informacje niezbędne do jej późniejszego wypełnienia.

Zdjęcie nr 27: Notatka służbowa z zabezpieczenia śladów GSR str.1.

Zdjęcie nr 28: Notatka służbowa z zabezpieczenia śladów GSR str.2.

WAŻNE: Ponadto do badań laboratoryjnych zabezpieczamy obligatoryjnie odzież wierzchnią, w której znajdują się otwory postrzałowe. Otwory postrzałowe zabezpieczamy poprzez oklejenie np. folią, czystym papierem etc.

Zdjęcie nr 29: Sposób zabezpieczenia otworów postrzałowych.

Opakowanie śladu musi spełniać następujące wymogi:

• ochraniać cechy identyfikacyjne śladu przed zmianami pod wpływem naturalnych czynników zewnętrznych;
• być odpowiednio trwałe, aby nie uległo uszkodzeniu w trakcie przechowywania i transportu;
• mieć charakter jednorazowy, tak aby każda próba jego pokonania i dostania się do samego śladu powodowała nieodwracalne i widoczne uszkodzenia;
• jedna sztuka odzieży – jedno opakowanie (taka jest zasada).

Materiał porównawczy można pobrać poprzez przyłożenie folii węglowej bądź czystego wacika, patyczka higienicznego, wykałaczki do:

• komory nabojowej, powierzchni czółka zamka,
• denka niezdeformowanego pocisku,
• krawędzi otworu postrzałowego.

WAŻNE: Ze względu na dużą przewagę czystego ołowiu, materiał porównawczy z przewodu lufy (np. za pomocą wymazówki) należy pobierać w ostateczności.

Zdjęcie nr 30: Wskazane miejsca do pobierania materiału porównawczego.

Należy pamiętać też o dokładnym opisie procesowym miejsca ujawnienia, techniki pobrania i zabezpieczenia śladu.

ZABEZPIECZANIE POLA KONOPI I LINII NARKOTYKOWYCH

W trakcie czynności oględzin miejsca ujawnienia pola konopi zaleca się:

• w sytuacji, kiedy technik kryminalistyki dokonuje czynności wycięcia rosnących roślin, wyraźnie zaznaczyć na metryczce, że w chwili ujawnienia rośliny te rosły;
• w przypadku pobrania próby – pobrać pięć całych roślin z różnych miejsc (z wyłączeniem roślin rosnących na skraju poletka), uciętych na poziomie podłoża oraz policzyć ilość sztuk znajdujących się na całym jednym polu, wpisując to do protokołu oględzin i metryczki (np. 5 sztuk konopi z 30 sztuk konopi danego pola);
• w sytuacji, gdy konopie są w różnej fazie wzrostu, na jednym polu zmierzyć ich wysokość i pogrupować według wzrostu – następnie z każdej grupy pobrać pięć całych roślin uciętych na poziomie podłoża oraz policzyć ilość sztuk znajdujących się na całym jednym polu, wpisując to do protokołu oględzin i metryczki (np. 5 sztuk konopi z 30 sztuk konopi danego pola);
• w sytuacji zastania ściętych roślin, zabezpieczyć je – wpisując do protokołu oględzin i metryczki fakt, że rośliny były już ścięte;
• po podjęciu decyzji o niepobieraniu próby – zabezpieczyć całe jedno pole, licząc sztuki, wpisując to do protokołu oględzin i metryczki;
• w przypadku badań w trybie pilnym (CITO) – z zabezpieczonego materiału należy pobrać próbę losową, natomiast pozostały, zabezpieczony materiał powinno się wysuszyć i przekazać do dalszych badań w LK KSP;
• materiał dowodowy bezwzględnie musi mieć przytwierdzoną metryczkę śladową z uwzględnieniem rodzaju czynności procesowych np. przeszukanie, oględziny, w wyniku których materiał ten został zabezpieczony – ze wskazaniem osoby lub miejsca ujawnienia;
• pakowanie roślin w papier pakowy, w miarę możliwości nieużywanie torebek foliowych.

WAŻNE: W przypadku substancji sypkich zaleca się wprowadzenie zasad dotyczących prawidłowego postępowania z materiałem dowodowym, który zabezpieczany w trakcie oględzin bądź podczas przeszukania, zapakowany i połączony trwale z metryczką śladową, powinien zostać w stanie/postaci, w jakim został ujawniony tzn. w przypadku, gdy zabezpieczone zostaje np. 15 odrębnych opakowań z zawartością substancji, błędnym i niedopuszczalnym jest zsypywanie ww. substancji do jednego zbiorczego opakowania.

W zakresie nielegalnych laboratoriów narkotykowych wskazane jest:

• w przypadku ujawnienia pracującej nielegalnej linii produkcyjnej, w celu zachowania bezpieczeństwa samodzielnie nie podejmować prób rozłączenia i zabezpieczenia ww. linii;
• bezzwłoczne poinformowanie laboratorium w celu uzgodnienia dalszego algorytmu postępowania;
• nieodłączanie systemu chłodzenia (zamknięcia dopływu wody);
• zapewnienie bezpieczeństwa wszystkich osób będących w miejscu ujawnienia nielegalnej linii produkcyjnej poprzez zapewnienie odpowiednich środków technicznych. Ważne jest, aby czynności koordynowane były przez właściwego terytorialnie dyżurnego bądź dyżurnego SSK.

W skład wspomnianych czynności powinno wchodzić minimum:

• dokonanie sprawdzenia minersko-pirotechnicznego przed podjęciem czynności oględzin w miejscach nielegalnych laboratoriów, w związku z możliwością zakładania ładunków wybuchowych mających na celu zniszczenie linii produkcyjnych substancji zakazanych;
• dokonanie sprawdzenia poziomu stężeń substancji szkodliwych oraz ewentualnych szkodliwych gazów (zagrożenie eksplozją) przez stosowną jednostkę straży pożarnej (ratownictwo chemiczne);
• zapewnienie szybkiego dostępu do punktu pomocy medycznej.

WAŻNE: Warto zwrócić uwagę na piktogramy nadrukowane na odczynnikach występujących na nielegalnych laboratoriach w celu zapewnienia prawidłowego przechowywania i przewożenia ww. odczynników.

Zdjęcie nr 31: Rodzaje piktogramów.

Bardzo ważnym elementem jest prawidłowe zabezpieczenie techniczne odczynników chemicznych oraz mieszanin reakcyjnych występujących na miejscu nielegalnego laboratorium (szklane słoiki, kanistry oraz beczki odporne na działanie substancji organicznych, stężonych kwasów).

W przypadku wątpliwości przed podjęciem czynności zawsze można skonsultować się z biegłymi Sekcji Chemii Laboratorium Kryminalistycznego KSP.