Poradniki

„Cierpienie w ciszy” – Jak rozpoznać dziecko krzywdzone seksualnie? Sygnały, których nie można zignorować!

24.09.2025 • dr Marcin Bednarczyk

Z reguły to właśnie dzieci są osobami najbardziej narażonymi na wszelkiego rodzaju krzywdę. Ich stopień rozwoju, w tym procesy poznawcze, ograniczone możliwości rozpoznania emocji czy uczuć, ale też różnorakie zależności od dorosłych, niejednokrotnie predysponują najmłodszych uczestników życia społecznego do wykorzystania ich słabości oraz niedojrzałości.


Zdjęcie: arrowsmith2 (Adobe Stock)

PRZEMOC WOBEC DZIECKA – PRZEMOC SEKSUALNA

Przemoc wobec dziecka to każde działanie lub zaniechanie, które powoduje krzywdę, cierpienie, narusza godność, zdrowie fizyczne lub psychiczne oraz hamuje jego rozwój. Przemoc seksualna jest szczególną odmianą krzywdzenia, obejmuje bowiem prawie zawsze wszystkie obszary w obrębie szeroko pojętego biopsychospołecznego funkcjonowania człowieka.

DEFINICJE WYKORZYSTYWANIA SEKSUALNEGO

Światowa Organizacji Zdrowia (WHO) definiuje wykorzystywanie seksualne jako „włączanie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody i/lub na którą nie jest dojrzałe rozwojowo i nie może zgodzić się, w ważny prawnie sposób i/lub która jest niezgodna z normami prawnymi, lub obyczajowymi danego społeczeństwa”.

Finkelhor, w najprostszych słowach, mówi o tym, że „wykorzystywanie seksualne dziecka to zaangażowanie go przez dorosłego w jakąkolwiek aktywność seksualną niezależnie od motywów”. Należy również pamiętać, że przemoc seksualna może wystąpić między dzieckiem a innym dzieckiem, jeśli te osoby ze względu na wiek bądź stopień rozwoju, pozostają w relacji opieki, zależności czy władzy.

Wykorzystanie seksualne dziecka może przybierać różne formy, które najogólniej można podzielić na dwie kategorie – wykorzystanie seksualne bez kontaktu fizycznego i wykorzystanie seksualne z kontaktem fizycznym.

RODZAJE WYKORZYSTYWANIA SEKSUALNEGO

Wykorzystywanie seksualne bez kontaktu fizycznego to odbywająca się bez zaangażowania kontaktu fizycznego ekspozycja dziecka na działania lub treści seksualne, które mogą być dla niego traumatyczne, szkodliwe oraz nieodpowiednie w związku z jego wiekiem, oraz fazą rozwojową, np. słowna przemoc seksualna, umożliwianie kontaktu z treściami o charakterze pornograficznym, uwodzenie w sieci, sexting czy realizacja w tym kierunku dewiacji seksualnych np. ekshibicjonizm.

Wykorzystywanie seksualne z kontaktem fizycznym to zachowania włączające dziecko w bezpośredni kontakt fizyczny oraz w aktywność seksualną, której nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody lub na którą nie jest dojrzałe rozwojowo i nie może zgodzić się w ważny prawnie sposób, bądź która jest niezgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego społeczeństwa, np. dotykanie lub penetracja sfer intymnych dziecka, wszelkie zachowania oralne i analne, w tym przysposabiające dziecko do określonych aktywności lub czynności uczonych czy wymuszonych przez inną osobę.

Niestety, stereotypowo w dodatku przez dużą część społeczeństwa, obszary te często są traktowane w sposób niezwykle rozbieżny. I tak, przemoc seksualna w internecie bądź na tzw. odległość, gdzie nie dochodzi do kontaktu fizycznego, traktowana jest jako mniej ważna, mniej inwazyjna i mniej groźna. Tymczasem, jak podkreślają specjaliści oraz badacze problematyki, negatywne skutki, tak rozwojowe, jak i społeczne, mogą być i niejednokrotnie są traumatyzujące w przypadku każdej tego rodzaju formy krzywdzenia.

Z badań Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę „Diagnoza przemocy wobec dzieci w Polsce, 2023” wynika, że 1 na 4 (26%) dzieci doświadczyło wykorzystania seksualnego bez kontaktu fizycznego, a 8 na 100 (8%) dzieci było wykorzystywanych seksualnie z kontaktem fizycznym.

KOGO DOTYCZY TEN PROBLEM?

Rozważając, czy ma się do czynienia z dzieckiem krzywdzonym seksualnie, zawsze warto pamiętać, że wykorzystywanie seksualne może dotyczyć absolutnie każdego dziecka, bez względu na środowisko, status społeczny rodziny, czy miejsce zamieszkania.

Owszem, mówimy o pewnych grupach ryzyka np. dzieci zaniedbane emocjonalnie czy przebywające w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, jednakże podejście, że potencjalnie każde dziecko może doznać takiej krzywdy, ma wzmacniać właśnie jego ochronę. 

Kolejnym ważnym faktem jest, że najczęstszymi sprawcami przemocy seksualnej wobec dzieci są osoby z najbliższego otoczenia lub poznane przez Internet. Według statystyk około 90% dzieci, które padły ofiarą przestępstwa seksualnego, znało wcześniej sprawcę czynu, a blisko 30% dzieci jest wykorzystywane przez członków swoich rodzin.

ZGŁASZAĆ, CZY NIE ZGŁASZAĆ?

Wszelkie czynności seksualne podejmowane z dzieckiem poniżej 15 roku życia jest przestępstwem. Każdy, kto posiada wiarygodną informację o możliwości popełnienia przestępstwa seksualnego na szkodę osoby małoletniej poniżej 15 roku życia, zgodnie z art. 240 Kodeksu karnego ma obowiązek powiadomienia prokuratora lub Policji. Niedopełnienie tego obowiązku jest zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 3.

Poinformowanie odpowiednich organów ścigania i interweniowanie w przypadku podejrzenia przestępstwa jest ważne nie tylko ze względów prawnych, ale również – a może przede wszystkim – ze względu na krótko- oraz długoterminowe konsekwencje dla dziecka, zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Zaniechanie interwencji nie poprawi w żaden sposób sytuacji krzywdzonego dziecka, natomiast działanie i reakcja na krzywdę może dać dziecku poczucie, że nie jest ze swoim problemem samo, a także zmniejszyć konsekwencje przemocy.

JAK POZNAĆ, ŻE DZIECKO JEST WYKORZYSTYWANE SEKSUALNIE?

Reakcja na wykorzystanie seksualne bywa bardzo różna i jest zależna od wielu czynników – wieku dziecka, fazy rozwojowej, relacji i więzi z najbliższymi, wiedzy i świadomości związanej z własnym ciałem, ale również jego kondycji psychicznej, czy relacji ze sprawcą przemocy. I, mimo że dzieci wykorzystywane seksualnie nie powiedzą o krzywdzie, jakiej doznają, można zaobserwować różne symptomy świadczące o przemocy. Badania kliniczne i naukowe wskazują, że konsekwencje przemocy są widoczne praktycznie we wszystkich sferach życia. Dotyczą one strony psychicznej, somatycznej, seksualnej, a także społecznej.

Tym, co należy wyraźnie zaakcentować – jest fakt, że jedynymi pewnymi objawami rozpoznania przemocy seksualnej są tzw. twarde dowody: medyczne bądź utrwalone na różnych nośnikach multimedialnych. O dowodach medycznych: ciąża, choroba weneryczna, uszkodzenie ciała z obecnością śladów np. nasienia, mówimy w niespełna 5 procentach przypadków. Są to zatem niezwykle rzadkie dowody. Aktualnie jednak coraz częściej mamy do czynienia z grupą dowodów obecnych na nagraniach np. utrwalanie przemocy seksualnej przez sprawcę. Okazuje się, że dla części z nich stanowi to bodźce pobudzające albo wręcz materiał komercyjny służący do wymiany czy sprzedaży.

Możemy jednak również, opierając się na wiedzy związanej z prawidłowościami bądź patologią rozwoju psychicznego, emocjonalnego, poznawczego czy seksualnego dziecka, rozpoznać te symptomy, które w dużym stopniu będą mogły uprawdopodobnić fakt, że dziecku dzieje się krzywda np. związana z wykorzystywaniem seksualnym. Nie możemy jednak w takich sytuacjach opierać się tylko na wybranym aspekcie, należy bowiem wziąć pod uwagę wielość oraz złożoność czynników destabilizujących sytuację psychospołeczną dziecka.

Objawy w sferze seksualnej

Dla dzieci wykorzystywanych seksualnie charakterystyczne są zaburzone zachowania w tej sferze, nieadekwatne do wieku i poziomu rozwoju dziecka. Małe dzieci mogą odtwarzać zachowania seksualizujące w zabawie z rówieśnikami, czy używać zabawek w podobnym celu np. bawić się w seks, odtwarzać aktywność seksualną w postaci ruchów frykcyjnych, atakować/przymuszać seksualnie inne dzieci. Konsekwencje zaburzenia tej sfery dotyczą nadmiernego zainteresowania ciałem, seksem, wulgaryzmami, uporczywymi zachowaniami masturbacyjnymi, a w dalszym ciągu, niedojrzałością w rozwoju psychoseksualnym, podejmowaniem ryzykowanych zachowań seksualnych, a także przemocą seksualną.

Objawy w sferze psychologicznej (emocjonalne)

W zależności od wieku dziecka, objawy emocjonalne mogą się od siebie bardzo różnić. U małych dzieci (mniej więcej do 6 roku życia) może wystąpić wycofanie, dysocjacja, depersonalizacja (poczucie oddzielenia od własnego ciała, myśli i emocji oraz wrażenie, że jest się obserwatorem własnego życia, a nie jego aktywnym uczestnikiem), katatonia, smutek, przygnębienie. U starszych dzieci mogą z kolei wystąpić objawy przeciwne, takie jak: pobudliwość, zachowania agresywne, drażliwość, złość, wstyd, obniżenie poczucia własnej wartości, poczucie winy. Wspólne dla wszystkich grup wiekowych mogą być: lęki, fobie, niska samoocena (nawet u dzieci, które wcześniej były pewne siebie), wzmożona czujność, podejrzliwość, unikanie konkretnych osób, miejsc czy sytuacji. Mogą wystąpić zachowania autodestrukcyjne oraz wyraźna ambiwalencja w uczuciach i emocjach. Ponadto u większości dzieci, które zostały pokrzywdzone wykorzystywaniem seksualnym, rozwinie się Zespół Stresu Pourazowego PTDS.

Objawy w sferze somatycznej/nerwicowej (fizyczne)

Część objawów somatycznych ma nieoczywisty charakter, który przybiera formę psychosomatyczną. Są to na przykład: zaburzenia odżywiania, bóle brzucha, nudności, wymioty, zaburzenia snu, wtórne moczenie nocne, zaburzenia miesiączkowania, zmęczenie i wyczerpanie psychofizyczne. Mogą również wystąpić mniej specyficzne formy, na które jednak należy być bardzo wyczulonym: urazy i ból genitaliów, rozluźnienie zwieracza odbytu, zmiany fizyczne genitaliów, sińce, zaczerwienienia, rany, stany zapalne układu moczowo-płciowego. W podobnych sytuacjach, jak dorośli często reagują, prowadzona jest diagnostyka, leczenie, jednak co charakterystyczne – nie stwierdza się najczęściej związku pomiędzy dolegliwościami a uzasadnieniem medycznym. Dlatego mówimy o objawach psychosomatycznych oraz nerwicowych.

Objawy związane z zachowaniami autodestrukcyjnymi

To grupa symptomów, które odzwierciedlają pogłębiającą się deprecjację, obniżają zatem wartość samego siebie. To pojawiający się bezsens, unikanie i wykluczenie. W konsekwencji potrzeba korzystania z różnorakich mechanizmów obronnych przybiera formy autodestrukcji: niedbanie o siebie, samookaleczanie, depresja, zachowania suicydalne.  

Objawy dotyczące sfery społecznej

Można byłoby założyć, że objawy dotyczące sfery społecznej będę najłatwiejsze do wychwycenia. U dzieci, które do tej pory dobrze się uczyły, były otwarte i przebojowe, miały znajomych i przyjaciół, pojawiają się problemy w nauce, wycofanie z życia społecznego i rówieśniczego, agresja, konfliktowość. Niemniej, jeśli podobne zachowania zbiegną się w czasie z okresem dojrzewania, mogą nie być takie oczywiste dla rodziców czy opiekunów. Wszelkie zmiany łatwo jest wtedy zrzucić na karb „trudnego okresu dojrzewania”.

Bywają również zachowania, które są odbiciem wstrętu do własnego ciała i „krzykiem w ciszy” albo próbą ukarania siebie za krzywdę wyrządzoną przez osobę dorosłą będącą sprawcą przemocy, takie jak: wagarowanie, ucieczki, uzależnienia, naruszanie granic innych osób, wielość partnerów/partnerek, próby samobójcze, płaczliwość.

Co charakterystyczne, wymienione wyżej kategorie nie są rozłączne, a pojedyncze symptomy można przyporządkować do więcej niż jednej ze sfer funkcjonowania dziecka.

KONIECZNOŚĆ OCHRONY DZIECKA

Wszelkie objawy, mogące świadczyć o tym, że dziecko jest wykorzystywane seksualnie, powinno być sygnałem dla otoczenia, że należy głębiej przyjrzeć się jego sytuacji. Środowisko przemocowe to takie, w którym nie tylko stosuje się przemoc fizyczną czy psychiczną, ale również takie, które zaniedbuje doświadczenia, uczucia i emocje dziecka.

Dlatego, jeśli masz przypuszczenia, że dziecko doświadcza przemocy na tle seksualnym:

  • Okaż mu odpowiednie wsparcie i daj przestrzeń na całe spektrum emocji, które ma w sobie dziecko.
  • Nie bagatelizuj problemów dziecka i doceniaj, jeśli ci o nich mówi.
  • Poinformuj o  wykorzystaniu odpowiednie służby (Policję, Prokuraturę lub PKDP – Państwowa Komisja do spraw przeciwdziałania wykorzystaniu seksualnemu małoletnich poniżej lat 15).
  • Zadbaj o to, aby dziecko nie miało kontaktu ze sprawcą przemocy.
  • Skontaktuj się z organizacją, która oferuje pomoc osobom doświadczonym przemocą seksualną.
  • Zadbaj o wsparcie psychologiczne dla dziecka oraz dla siebie.

Jest jeszcze jeden, w ocenie wielu specjalistów, najważniejszy czynnik ochrony dziecka przed przemocą seksualną – profesjonalna edukacja w tym zakresie. Nikt do tej pory niczego lepszego nie wymyślił. Oprócz bowiem bliskich i pozytywnych relacji oraz więzi z najbliższymi, jest to czynnik, który w sposób istotny nie tylko zapobiega wykorzystaniu seksualnemu, ale daje dziecku fachową wiedzę w zakresie nawiązywania prawidłowych relacji, głębokich uczuć czy tworzenia zdrowego, opartego na dojrzałości związku.

Źródła:
1. Iwanek, M., b.d. Molestowanie seksualne dzieci – jak zapobiegać, rozpoznawać i jakie ma skutki? Your KAYA. Dostępne na: https://yourkaya.pl/blogs/you-know/molestowanie-seksualne-dzieci-jak-zapobiegac-rozpoznawac [Dostęp: 20 sierpnia 2025].
2.  Państwowa Komisja do spraw przeciwdziałania wykorzystaniu seksualnemu małoletnich poniżej lat 15, 2025. Stop wykorzystaniu seksualnemu [Ulotka – sprawozdanie 2024]. Dostępne na: https://pkdp.gov.pl/wp-content/uploads/2025/03/sprawozdanie-2024-PKDP.pdf [Dostęp: 20 sierpnia 2025].
3. Państwowa Komisja do spraw wyjaśniania przypadków czynności skierowanych przeciwko wolności seksualnej i obyczajności wobec małoletniego poniżej lat 15, 2021. Pierwszy raport Państwowej Komisji. Dostępne na: https://pkdp.gov.pl/wp-content/uploads/2021/09/Raport_PKDP.pdf [Dostęp: 20 sierpnia 2025].
4.  Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, b.d. Czym jest przemoc wobec dzieci i jak ją rozpoznać? [Ulotka – Wdrażanie standardów ochrony dzieci].
5.  Włodarczyk, J. i Sajkowska, M., 2013. Wykorzystywanie seksualne dzieci. Wyniki ogólnopolskiej diagnozy problemu przemocy wobec dzieci. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 12(3).
6. Włodarczyk, J., 2016. Wykorzystywanie seksualne w dzieciństwie a konsekwencje w życiu dorosłym – raport z badań. Warszawa: Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, s. 5–6.
7.  Beisert, M. i Izdebska, A., 2012. Wykorzystanie seksualne dzieci. Dziecko krzywdzone, 2(39), ss. 56–64. Poznań: Uniwersytet im. A. Mickiewicza.
8.  Kendall-Tackett, K.A., Williams, L.M. i Finkelhor, D., 1993. Impact of sexual abuse on children: a review and synthesis of recent empirical studies. Psychological Bulletin, 113(1), ss. 164–180.
9.  Glaser, D. i Frosh, S., 1995. Dziecko seksualnie wykorzystywane. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
10.  Elczewska, A., 2019. Molestowanie seksualne dzieci: jak je rozpoznać i jak mu zapobiegać? Skutki molestowania seksualnego dzieci. Poradnik Zdrowie, 15 lipca. Dostępne na: https://www.poradnikzdrowie.pl/psychologia [Dostęp: 20 sierpnia 2025].
11.  Finkelhor, D. i Shattuck, A., 2012. Characteristics of crimes against juveniles. Durham, NH: Crimes against Children Research Center.
12.  Makaruk, K., Drabarek, K., Popyk, A. i Wójcik, Sz., 2023. Diagnoza przemocy wobec dzieci w Polsce 2023. Warszawa: Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę. Dostępne na: https://fdds.pl/_Resources/Persistent/0/e/3/9/0e397c8f31d01856cd8d4a9430e56eade6648565/Diagnoza%20przemocy%20wobec%20dzieci%20w%20Polsce%202023%20FDDS.pdf [Dostęp: 20 sierpnia 2025].
13. Bednarczyk, M., 2023. Przemoc seksualna. Analiza zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci, Radom; Centrum Mediacji i Ekspertyz Sądowych dr Marcin Bednarczyk.