Identyfikacja osób na podstawie pisma ręcznego cz.2

09.10.2021 • Krzysztof Konopka

Podpisy, pomimo swoich niedoskonałości (zmiany ewolucyjne, endo- i egzogenne deformacje grafizmu, ograniczona wartość identyfikacyjna), stanowią podstawową formę uwiarygodniania dokumentów i nadają im znaczenie prawne. Dlatego też stają się one przedmiotem licznych fałszerstw. W tym artykule zaprezentowane są także metody podrabiania podpisów ze szczególnym uwzględnieniem metody odwzorowania.

Pierwsza część artykułu zakończyła się na punkcie 6. Metoda graficzno-porównawcza badania pisma ręcznego.

W przypadku krótkiego zapisu, jakim jest podpis, jego celowe maskowanie w stopniu uniemożliwiającym ujawnienie choćby części oznak wskazujących na autofałszerstwo - jest ograniczone. W kwestionowanych podpisach należy więc poszukiwać nawykowych cech naturalnego kreślenia oraz potwierdzać
brak wystąpienia w nich tremoru i retuszu24. Podrabianie podpisów realizowane jest za pomocą różnych metod, do których należą:

• naśladownictwo intelektualne, wzrokowe, z pamięci, wyuczone,|
• kopiowanie techniczne,
• autofałszerstwo.

Naśladownictwo intelektualne ma miejsce wówczas, gdy fałszerz nie zna podpisu autentycznego i kreuje cudzy autograf według własnego wyobrażenia. W takim przypadku w wykreowanej realizacji rękopiśmiennej zazwyczaj całkowicie odmiennej od wzorca, mogą zostać odwzorowane nawykowe cechy grafizmu wykonawcy, co daje szansę na jego identyfikację. Ustalenie wykonawcy podpisu podrobionego w inny sposób jest w zasadzie niemożliwe. Naśladownictwo wzrokowe polega na kreśleniu sygnatury w trakcie bezpośredniej obserwacji podpisu autentycznego. Naśladownictwo z pamięci ma miejsce wówczas, gdy podrabiający widział podpis autentyczny i w jakimś stopniu zapamiętał jego obraz. Naśladownictwo wyuczone polega na podjęciu działań przez fałszerza w celu wyuczenia się przez niego cudzego autografu.

Odwzorowanie podpisu autentycznego ma charakter bezpośredni lub pośredni. Odwzorowanie bezpośrednie polega na nałożeniu sfałszowanego dokumentu na dokument z autentycznym podpisem i umieszczeniu ich na podświetlonej od spodu szybie. Następnie widoczne kontury autentycznego podpisu odwzorowywane są środkiem kryjącym. Metoda ta nazywana jest także metodą na prześwit. Odwzorowanie pośrednie polega na przeniesieniu konturów podpisu autentycznego na fałszowany dokument, z użyciem kalki kopiującej i ponownym ich odrysowaniu za pomocą przyrządów pisarskich. Zamiast kalki kopiujące bywa także stosowana kalka techniczna, na której odrysowywany jest podpis autentyczny, a następnie po nałożeniu jej na fałszowany dokument, odwzorowywane są kontury podpisu z użyciem zaostrzonego narzędzia. Uzyskany w ten sposób wgłębiony autograf, obrysowywany jest środkiem kryjącym. Kopiowanie techniczne ma miejsce w przypadku użycia kopiarek, skanerów i drukarek lub innych urządzeń, do przeniesienia autentycznego podpisu na fałszowany dokument, w formie kopiowanie lub skanowania podpisów.Podpisy podrobione metodą odwzorowania charakteryzują się:

• bardzo dużą zgodnością konstrukcyjną z podpisem autentycznym,
• zachowaniem wielkości i proporcji poszczególnych znaków,
• nienaturalnym, wolnym tempem kreślenia,
• brakiem cieniowania lub tylko nieznacznym cieniowaniem,
• zwiększoną naciskowością,
• tępym sposobem rozpoczęcia i zakończenia kreślenia linii graficznej (brakiem linii włosowatych) - zatrzymaniami (zgrubieniami linii w tych miejscach), nieregularnym tremorem oraz innymi zaburzeniami w biegu linii graficznej, które nie występują w podpisie autentycznym,
• niekiedy inną kolejnością biegu linii graficznej w skomplikowanych rozwiązaniach konstrukcyjnych²⁵.

Autofałszerstwo (maskowanie, depersonalizacja) podpisu polega na zamierzonej zmianie grafizmu własnego pisma, w celu nadania autografowi cech braku autentyczności, bądź stworzenia pozorów, że wykonawcą jest inna osobą.W opracowanym przez Jesienną Szkołę Empirycznych Badań Pisma Ręcznego - słowniku terminów pismoznawczych, za „autofałszerstwo” przyjmuje się celową zmianę grafizmu pisma (najczęściej podpisu), bez wprowadzania do niego oznak nienaturalności, w celu stworzenia pozorów, że wykonawcą danej próbki jest nieznana osoba²⁶. Z kolei w kryminalistycznej literaturze poświęconej badaniom dokumentów, od dawna zwracano uwagę na fenomen „autofałszerstwa” podpisów, określając go jako celową modyfikację podpisu przez osobę go składającą w celu późniejszego zaprzeczenia autentyczności własnej sygnatury²⁷. Używa się przy tym różnych określeń (autoforgery, self-forgery, disguised signatures, deliberately modified signatures²⁸), które mają podkreślać fakt wykonania danego podpisu przez właściwą osobę lub opisywać sposób jej działania. Jednocześnie wyrażany jest pogląd, że jeżeli „autofałszerstwo” ma być popełnione przez samego siebie, to stoi to w wyraźnej opozycji do powszechnie stosowanego terminu „fałszerstwo”, oznaczającego tego rodzaju działanie dokonane przez inna osobę. W związku z tym, logicznie rzecz biorąc, autofałszerstwa nie może popełnić wykonawca swojego podpisu, gdyż taki podpis jest nadal autentyczny²⁹. Stanowisko takie znalazło odzwierciedlenie także w polskiej literaturze; na przykład Zbigniew Czeczot wskazuje, że „fałszerstwo własnego podpisu” lub „autofałszerstwo” nie jest fałszerstwem we właściwym tego słowa znaczeniu. Powołując się na niemieckich badaczy, autor ten twierdzi, iż mimo że wykonawca podpisu postępuje jak fałszerz, celowo zniekształcając wygląd swojego podpisu, nie tworzy przez to (także w sensie prawnym) podpisu nieautentycznego³⁰.

Zdaniem Lothara Michela, jeśli ktoś kreśli swój podpis odmiennie niż normalnie, w celu uznania go za nieautentyczny, należy mówić o „maskowaniu”, a nie o „fałszowaniu” własnego podpisu³¹. Z tym z kolei zgadza się Jerzy Gajdowski, który opisując „autofałszerstwo” jako umyślne kreślenie znaków graficznych - w taki sposób, aby ich charakterystyka odbiegała od stałego indywidualnego wzorca naturalnego, uznaje je za maskowanie pisma ręcznego, zaś jedną z jego form jest próba celowej zmiany własnego podpisu³².

W teorii przyjmuje się, że „autofałszerstwo”, czy też maskowanie własnego podpisu, jest zjawiskiem stosunkowo często występującym, a jeden z badaczy zajmujących się tym tematem określił je nawet jako „powszechnie stosowaną metodę”³³. Z drugiej strony jest ono niekiedy trudne do ujawnienia, co powoduje, że tzw. ciemna liczba takich przypadków może być wysoka. Powołując się na praktykę opiniodawczą ówczesnego Zakładu Kryminalistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Zbigniew Czeczot twierdził, że przypadki występowania podpisów autentycznych, do nakreślenia których nie przyznają się, będąc w złej wierze, ich wykonawcy, można wykryć w różnego rodzaju dokumentach (np. pokwitowaniach urzędowych. David Ellen dzieli „autofałszerstwa” podpisów na trzy rodzaje:

•  pierwszy polega na celowej zmianie tylko najbardziej widocznych i oczywistych dla wykonawcy cech podpisu (np. sposobu pisania liter majuskułowych inicjujących zapis nazwiska lub skrót nazwiska); wtedy piszący, który zmienia takie cechy we własnym podpisie, może na przykład twierdzić, że on „nigdy nie pisze litery „J” w taki sposób”; natomiast pozostała część podpisu, włącznie z jego detalami graficznymi i elementami szczegółowymi, odwzorowana jest w sposób pełny i zgodny z wzorcem, zaś cała sygnatura składana jest spontanicznie i płynnie. Podstawą do ustalenia autofałszerstwa ma być wtedy wystąpienie zgodnych w materiale kwestionowanym i porównawczym licznych detali graficznych i cech szczegółowych badanych podpisów;
   
•  drugi sprowadza się do nakreślenia podpisu w pełni niezgodnego z wzorcem graficznym, przy czym jedna z odmian takiego sposobu wykonania polega na sporządzeniu nieczytelnego „bazgrołu”; cytowany autor podkreśla, że tego rodzaju kompozycje graficzne nastręczają trudności badawczych, gdyż na ogół w takich podpisach trudno ujawnić cechy identyfikacyjne, natomiast należy wtedy analizować kierunek i sposób prowadzenia środka piszącego oraz poszukiwać zgodności w tym zakresie, w stosunku do materiału porównawczego;
   
• trzeci to nakreślenie podpisu w taki sposób, który miałby imitować jego naśladownictwo przez inną osobę – poprzez wprowadzenie cech sugerujących biegłemu taki kierunek opiniowania³⁴

Wydaje się, że wymieniony jako drugi rodzaj „autofałszerstwa” zbliżony jest do metody fałszowania podpisów określanej jako naśladownictwo intelektualne, które polega na kreowaniu (w przypadku rzeczywistego fałszerstwa: cudzego) podpisu bez oparcia go na konkretnym wzorcu, a według własnego wyobrażenia. W przypadku tej metody przyjmuje się, że w tak sporządzonym podpisie mimo wszystko mogą zostać odwzorowane nawykowe cechy grafizmu wykonawcy, ułatwiające jego identyfikację³⁵ (a więc także wykazywanie, że mamy do czynienia z maskowaniem własnego podpisu). Jest to ważna wskazówka w badaniach ustalających możliwość dokonania „autofałszerstwa”, o której warto pamiętać przy analizie opisanej dalej sprawy o sfałszowanie podpisu.

Należy stwierdzić, że dla efektywnego ujawniania przypadków „autofałszerstw” konieczne jest dysponowanie w ramach ekspertyzy pismoznawczej odpowiednio obszernym materiałem porównawczym, obejmującym niekwestionowane podpisy danej osoby, pochodzące w miarę możliwości z okresu, w jakim miała zostać złożona sporna sygnatura, występujące w dokumentach o podobnym charakterze, jak dokument dowodowy i nakreślone w analogicznych warunkach.

Podsumowując wskazać należy na szczególna rolę podpisu w identyfikacji osobowej tożsamości jej autora. Wiele osób kreśli swój podpis mało starannie lub niedbale, nie uświadamiając sobie, że to właśnie własnoręcznie złożony podpis w różnych sytuacjach życiowych potwierdza tożsamość i identyfikuje osobowo36. Bezpieczny dokument tożsamości opatrzony autentycznym podpisem, to także większe bezpieczeństwo tożsamości każdego człowieka. Dlatego w wielu sytuacjach - podpis to jedyny element, który może zadecydować o zakwestionowaniu lub nie czyjejś tożsamości, a finalnie pozwoli na uniknięcie przestępstwa lub poważnego zagrożenia.

²⁴ T. Tomaszewski, Czy i jak można wykryć „autofałszerstwo” podpisu?, „Człowiek i dokumenty” 55/2019, PWPW, Warszawa 2019, s. 42.
²⁵ M. Goc, J. Moszczyński, Podpisy podrobione metodą odwzorowania, „Problemy kryminalistyki 170/2021”, Warszawa 2010, s. 49.
²⁶ M. Owoc, A. Koziczak (red.), Słownik Terminów Pismoznawczych, Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych, http://prawouam-stp.home.amu. edu.pl/ (1.09.2021 r.).
²⁷ W. R. Harrison, Suspect Documents. Their Scientific Examination, London 1958, s. 418.
²⁸ D. Ellen, Scientific Examination of Documents. Methods and Techniques, Boca Raton, London – New York 2006, s. 43.
²⁹ R. A. Huber, A. M. Headrick, Handwriting Identification: Facts and Fundamentals, Boca Raton, New York 1999, s. 271.
³⁰ Z. Czeczot, „Fałszerstwo” własnego podpisu w świetle badań eksperymentalnych i analizy przypadków z praktyki sądowej, w: Z. Kegel (red.), Problemy dowodu z ekspertyzy dokumentów, Wrocław 2002, t. I, s. 172.
³¹ L. Michel, Gerichtliche Schriftvergleichung, Berlin – New York 1982, s. 119.
³² J. Gajdowski, Występowanie indywidualnych cech graficznych w przypadku tzw. „autofałszerstwa” (maskowanie pisma ręcznego), w: Z. Kegel (red.), Materiały I Wrocławskiego Sympozjum Badań Pisma Ręcznego, Wrocław 1986, s. 127.
³³ T. Tomaszewski, Czy i jak …, op. cit., s. 43.
³⁴ D. Ellen, Scientific…, op. cit, s. 43-44.
³⁵ M. Goc, J. Moszczyński, Podpisy podrobione metodą odwzorowania, „Problemy Kryminalistyki” 2010, nr 270.
³⁶ A. Baryłka, K. Konopka, (red.), Prawo a bezpieczeństwo. Tom I, Wyd. CRB, Warszawa 2021, s. 377.

Bibliografia

• Baryłka A., Konopka K., (red.), Prawo a bezpieczeństwo. Tom I, Wyd. CRB, Warszawa 2021.
• Czeczot Z., Badania identyfikacyjne pisma ręcznego, Warszawa 1971.
• Czeczot Z., Tomaszewski T., Kryminalistyka ogólna, WYDAWNICTWO COMER, Toruń 1996.
• Czeczot Z., „Fałszerstwo” własnego podpisu w świetle badań eksperymentalnych i analizy przypadków z praktyki sądowej, w: Z. Kegel (red.), Problemy dowodu z ekspertyzy dokumentów, Wrocław 2002, t. I.
• Goc M., Moszczyński J., Podpisy podrobione metodą odwzorowania, „Problemy Kryminalistyki” 2010, nr 270.
• Ellen D., Scientific Examination of Documents. Methods and Techniques, Boca Raton, London – New York 2006.
• Feluś A., Odchylenia materialne w piśmie osobniczym, Uniwersytet Śląski, Katowice 1979.
• Gajdowski J., Występowanie indywidualnych cech graficznych w przypadku tzw. „autofałszerstwa” (maskowanie pisma ręcznego), w: Z. Kegel (red.), Materiały I Wrocławskiego Sympozjum Badań Pisma Ręcznego, Wrocław 1986.
• Gawda B., Psychologiczna analiza pisma, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999.
• Goc M., Moszczyński J., Podpisy podrobione metodą odwzorowania, „Problemy kryminalistyki 170/2021”, Warszawa 2010.
• Goc M., Współczesny model ekspertyzy pismoznawczej. Wykorzystanie nowych metod i technik badawczych, Warszawa–Szczecin 2015.
• Harrison W. R., Suspect Documents. Their Scientific Examination, London 1958.
• Hołyst B., Kryminalistyka, PWN, Warszawa 1976.
• Hołyst B., Kryminalistyka, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2007.
• Huber R. A., Headrick A. M., Handwriting Identification: Facts and Fundamentals, Boca Raton, New York 1999.
• Jesienna Szkoła Empirycznych Badań Pisma Ręcznego działała w latach 1984–1989 pod egidą Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie; opracowany przez Szkołę pełny katalog cech podaje A. Koziczak, Metody pomiarowe w badaniach pismoznawczych, Kraków 1997.
• Konopka K. (red.), Bezpieczeństwo dokumentów publicznych – prawo, teoria, praktyka, Wyd. CRB, Warszawa 2021.
• Kretschmer E., Medizinische Psychologie, Stuttgart 1956.
• Kryminalistyczne badania pismoznawcze, pod. red. nauk. C. Grzeszyka, Warszawa 2006.
• Lüke A., Sztuka grafologii, czyli Twój podpis mówi za Ciebie, Wydawnictwo Luna, Wrocław 1993.
• Michel L., Gerichtliche Schriftvergleichung, Berlin – New York 1982.
• Owoc M., Koziczak A. (red.), Słownik Terminów Pismoznawczych, Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych, http://prawouam-stp.home.amu. edu.pl/ (1.09.2021 r.).
• Polańska I., Grafologia dla każdego, „Wena” Spółka Cywilna Wydawniczo Handlowa, Grodzisk Mazowiecki 1990 r.
• Siegel J. A., Mirakovits K., Forensic Science. The Basics, Boca Raton, London–New York 2016. • Skubisz-Ślusarczyk S., Przegląd metod badawczych wykorzystywanych w badaniach pisma ręcznego w Polsce, Nowa kodyfikacja prawa karnego. Tom XXXVI, Wrocław 2015.
• Tomaszewski T., Czy i jak można wykryć „autofałszerstwo” podpisu?, „Człowiek i dokumenty” 55/2019, PWPW, Warszawa 2019.
• Tomaszewski T., Niska klasa pisma – cecha sprzyjająca identyfikacji, „Człowiek i dokumenty” 57/2020, PWPW, Warszawa 2020.
• Uwagi metodologiczne o stosowaniu metod statystycznych w badaniach pisma, A. Buczek, G. Kończak, Problemy kryminalistyki 256/2007.
• Widła T., Cechy płci w piśmie ręcznym, Uniwersytet Śląski, Katowice 1986.
• Wójcik W., Badania porównawcze pisma ręcznego, „Problemy Kryminalistyki” 1958, nr 14.
• Wykład prof. dr. hab. Kazimierza Bobowskiego na Akademii Polonijnej w Częstochowie, dnia 27 lutego 2009 r.