Prawo i procedury

Kryminalistyczne badania identyfikacyjne pieczęci i ich odcisków cz.1

07.12.2021 • Krzysztof Konopka

Nasz ekspert Krzysztof Konopka odkrywa dla nas tajniki badań nad pieczęciami oraz ich odciskami. Z materiału, którego pierwsza część znalazła się w tym numerze, dowiecie się pochodzeniu i źródłach powstania pieczęci oraz badaniach, jakim są poddawane, aby wykluczyć bądź potwierdzić ich podrobienie.

I. PIECZĘĆ – POCHODZENIE I ZNACZENIE

Etymologia słowa „pieczęć” ma pochodzenie słowiańskie. Wykazuje związek z czynnością pieczenia i wiąże się ze znakiem wypalanym, wyciskanym, wypiekanym, czyli ze zwyczajem piętnowania, cechowania, oznaczania przez wypalanie odpowiedniego symbolu. Takie znaki to np. klejma na pniach bartnych, na skórze zwierząt, na stropach domów, to rybackie gmerki wypalane na łodziach oraz inne tego rodzaju symbole własnościowo-rozpoznawcze znane i używane w różnych kulturach do dnia dzisiejszego.

Pomimo znacznego postępu w rozwoju technologicznym, do nadawania dokumentom wiarygodności i mocy prawnej wciąż często używana jest pieczątka. Wartość pieczątki jako znaku własnościowego i rozpoznawczego osoby prawnej lub fizycznej powoduje, że staje się ona przedmiotem fałszerstwa. Sfałszowane odciski pieczętne stwierdza się m.in. w legitymacjach służbowych, na dokumentach obrotu finansowego, świadectwach szkolnych i dyplomach uczelni wyższych1.

Pieczęć jest to znak rozpoznawczo-własnościowy określonej osoby fizycznej lub prawnej, wyciśnięty za pomocą twardego stempla w odpowiedniej masie plastycznej lub farbie. Stempel jest zaopatrzony w odpowiednie cechy obrazowe lub napisane albo też jedne i drugie, odnoszące się do właściciela pieczęci. Tak interpretowana pieczęć pełni funkcję symbolu własnościowego i rozpoznawczego, jest świadectwem wiarygodności, wykładnikiem woli właściciela oraz środkiem kontrolnym i zabezpieczającym nienaruszalność pisma lub zamkniętego nią przedmiotu. Takie pojęcie zawiera dwa znaczenia, tłok pieczętny będący tworzywem pieczęci i odcisk, jaki pozostawia dany tłok, czyli właściwa pieczęć będąca produktem tłoka2.

W licznych publikacjach i opracowaniach niejednokrotnie można się spotkać z używaniem zastępczo takich terminów jak: pieczęć, pieczątka, stempel. Na ogół przyjmuje się jednak, że wyróżnikiem pieczęci jest wizerunek godła państwowego widniejącego na tego rodzaju znakach sygnujących dokumenty, a zatem:
• pieczęć – to urządzenie służące do wykonania na papierze albo w innym plastycznym podłożu odcisku wizerunku godła oraz napisu napieczętnego, znajdującego się na tłoku,
• pieczątka – to przyrząd służący do wykonania tuszem na papierze odcisku tekstu lub rysunku (z wyjątkiem godła), znajdującego się na tłoku,
• stempel – to przyrząd najczęściej stworzony z metalu, służący do wykonywania na papierze albo w innym plastycznym podłożu odcisków wypukłych lub wklęsłych znaków literowych i cyfrowych, znajdujących się na tłoku,
• faksymila – to rodzaj pieczątki stanowiącej dokładną reprodukcjęodręcznie sporządzonego podpisu,
• stampila – to rodzaj pieczątki z pustymi polami lub wykropkowanymi liniami w tekście napieczętnym, które po wykonaniu odcisku na papierze należy odręcznie wypełnić3.

W szerokim znaczeniu pojęcie pieczątki oznacza wszystkie wymienione wyżej formy odbijania na różnych podłożach znaków graficznych i rysunków. Swoistym rodzajem pieczątek należącym do grupy stempli są plombownice i referentki.

Pieczątki produkowano różnymi sposobami już w czasach starożytnych. Pierwsze modele wykonane były ręcznie w drewnie, glinie, brązie lub metalu i odciskane w wosku, glinie, a później na zwojach papirusu. Przez stulecia modernizowano pieczątki i usprawniano ich produkcję. Pieczęci początkowo używano przede wszystkim jako znaku własnościowego, służącego do umacniania wiarygodności dokumentu. Należy zaznaczyć, że w średniowieczu pojawiła się ona na dokumentach obok podpis, jako środek gwarantujący nienaruszalność korespondencji i przedmiotów, a także znak rozpoznawczo-własnościowy. Początkowo stosowano tusze czarne lub brązowe z lekkim odcieniem zieleni, później wprowadzono tusze kolorowe. Tusz, który w dzisiejszych czasach jest tak powszechnie stosowany, pojawił się w XIII w.

Obecnie pieczęć sama z siebie nie ma mocy legislacyjnej, alewystępuje łącznie z podpisem uwierzytelniającym, może pełnić te funkcję. Mimo znacznego postępu w pracach biurowych i rozwoju elektroniki (wprowadzenie podpisu elektronicznego), nadal używa się pieczątek w celu nadania dokumentom wiarygodności i mocy prawnej. Pieczęć odgrywa także rolę środka zamykającego korespondencję i służy do plombowania różnych przedmiotów oraz pomieszczeń w celu kontroli ich nienaruszalności4. Teraźniejsza produkcja pieczątek i pieczęci, jest znacznie zautomatyzowana i opiera się na wykorzystaniu w procesie technologicznym ciekłych fotopolimerów i składu komputerowego.

II. PIECZĄTKA JAKO UWIARYGODNIENIE DOKUMENTU I SPOSOBY JEJ FAŁSZOWANIA

Bezpieczeństwo dokumentów publicznych ma bezpośrednie przełożenie na sprawność instytucji publicznych, podmiotów gospodarczych oraz całego sektora, nie pozostając bez wpływu na bezpieczeństwo osobowe. Właściwe zabezpieczenie dokumentów publicznych, podmiotów gospodarczych orazcałego sektora finansowego, ma wpływ na bezpieczeństwo osobowe. Właściwe zabezpieczenie dokumentów publicznych, a także niezawodne metody weryfikacji ich autentyczności mają znaczenie dla każdego obywatela, tym samym będąc gwarantem pewności i bezpieczeństwa obrotu prawnego oraz ekonomiczno--finansowego. To właśnie w procesie uwierzytelniania dokumentów pieczątki i stemple odgrywają tak ważną rolę5. Pieczątki, które pełnią istotną funkcję uwiarygodniającą dokument i jego treść, stanowiąc w ten sposób formę jego zabezpieczenia przed falsyfikacją, są często obiektem działań fałszerskich. Do najpopularniejszych sposobów fałszowania pieczątek lub ich odcisków należą:
• wykonywanie falsyfikatu według wzoru autentycznej pieczątki lub jej odcisku z wykorzystaniem różnorodnych materiałów – obecnie najpopularniejszym materiałem jest płynny fotopolimer ze względu na mało skomplikowaną technologię obróbki i dobrą jakość fałszywych odbitek,
• wykonanie pieczątek fikcyjnych instytucji,
• składanie tekstu pieczątki z gumowych czcionek drukarki ręcznej lub z czcionek metalowych,
• odręczne rysowanie odcisków pieczątek,
• metoda transferu, czyli przenoszenie autentycznych odcisków pieczątek za pośrednictwem masy hektograficznej, folii daktyloskopijnej, gotowanego jajka lub przez zwilżony papier,
• przenoszenie autentycznych odcisków pieczątek na fałszowane dokumenty drogą kserograficzną,
• przenoszenie autentycznych odcisków pieczątek drogą kopiowania przez kalkę techniczną lub ołówkową,
• odciskanie bilonu np. na legitymacjach w celu przedłużenia ich ważności,
• wykonanie odbitek pieczątek przez nakłuwanie igłą folii zgodnie z obrazem autentycznej odbitki, a następnie powleczenie tak przygotowanej „matrycy” tuszem, który przenikając przez nakłute otwory imituje oryginał,
• naniesienie odcisku pieczątki na fałszywy dokument za pomocą technik komputerowych,
• różne metody przerabiania pieczątek i ich odcisków np. przez odcięcie bądź dodanie pewnych fragmentów tekstu czy znaków lub zakrycie fragmentu pieczątki w czasie odciskania jej na dokumencie6.
• przenoszenie autentycznych odcisków pieczątek techniką fotopolimerową7.

Inną techniką fałszowania pieczątek, obok powyżej wymienionych metod podrabiania, jest metoda przerabiania:
• pieczątek autentycznych przez odcięcie pewnych fragmentów tekstu lub znaków,
• pieczątek autentycznych przez dodanie pewnych fragmentów tekstu lub znaków,
• pieczątek autentycznych przez zmianę kształtu obramowania pieczątki,
• pieczątek autentycznych przez zakrywanie fragmentów treści pieczątki w czasie odciskania na dokumencie,
• odcisków pieczątek autentycznych przez wywabianie chemiczne fragmentów tekstu lub mechaniczne ich usuwanie,
• odcisków pieczątek autentycznych przez domalowywanie lub dorysowywanie fragmentów tekstu lub znaków.

III. BADANIA ODBITEK, ODCISKÓW I PIECZĄTEK

W ekspertyzie odbitek, odcisków i samych pieczątek (tłoków pieczętnych) wykorzystuje się zarówno wskazania mechanoskopii, jak i pismoznawstwa. W toku badań identyfikacyjnych szczególnej analizie należy poddać:
• kształt, format (wymiary ogólne) i rozmiary znaków, odstępów oraz interlinii,
• wewnętrzne układy topograficzne (wzajemna konfiguracja znaków tworzących obrazy porównywanych odcisków pieczątek),
• treść obrazu napieczętnego i krój znaków składowych oraz dekoracyjnych (np. gwiazdek zastępujących znaki przestankowe),
• budowę znaków i linii obwodzących z uwzględnieniem ich ubytków oraz deformacji, a także zniekształceń górnych i dolnych linii wyrazów,
• wewnętrzne i zewnętrzne ślady dodatkowe, powstałe np. na skutek zetknięcia z podłożem doraźnie wytworzonej obsady lub zakrycia części tekstu oryginalnej pieczątki8.

Tym samym powyższa analiza musi uwzględniać wszystkie właściwości badanych wizerunków odpieczętnych:

• cechy grupowe pieczątek:
- rodzaj pieczątki,
- tekst pieczątki,
- forma pieczątki,
- wymiary pieczątki,
- wymiary czcionek i ich detali, linii obwodowych,
- spacje i interlinie.

• cechy indywidualne pieczątek:
- ubytki w oczkach czcionek,
- ubytki w liniach i obramowaniach,
- deformacje w oczkach czcionek,
- deformacje w liniach i obramowaniach,
- rozszeregowanie czcionek,
- nierównomierność odcisków czcionek i obramowań,
- ślady wokół zasadniczych elementów pieczątek,
- zanieczyszczenia w oczkach czcionek lub wokół czcionek (cechy przejściowe),
- analiza skrzyżowań linii pieczęci z innymi elementami pisma oraz załamaniami dla określenia względnego wieku (kolejność powstawania),
- analiza wyrazistości odcisku pieczęci w relacji do ogólnego stanu dokumentu9.

Ekspertyza odbitek, odcisków oraz samych tłoków pieczętnych - to jak powyżej wspomniano zbiór działań poczynionych według wskazań pismoznawstwa i mechanoskopii. Na wstępie badań identyfikacyjnych należy zwrócić uwagę na cechy z planu ogólnego, dokonując oględzin obrazu badanego odcisku nieuzbrojonym okiem, a następnie z zastosowaniem powiększających przyrządów optycznych10.

Odciski pieczęci lub pieczątek, przeniesione na dokument drogą kserograficzną, charakteryzują się przede wszystkim występującymi wokół liter zabrudzeniami tonerem w postaci maleńkich kropek, nieostrością i nieregularnością krawędzi znaków. Natomiast ze względu na termiczny sposób utrwalenia, linie znaków mają także szklistą powierzchnię. Imitacje odcisków pieczątek i pieczęci wykonane na dokumencie za pomocą kserokopiarki bądź drukarki laserowej, przedstawiają się w postaci linii równoległych względem siebie.

W sytuacji, gdy odcisk pieczątki lub pieczęci został przeniesiony na dokument z zastosowaniem drukarki atramentowej, w analizowanym obrazie widoczne będą przy krawędziach znaków kropki i naniesienia, występujące po lewej bądź prawej stronie znaków. Gdy użyta zostanie kolorowa drukarka atramentowa, poszczególne kolory składać się będą z nakładających się na siebie owalnych plamek w podstawowych kolorach.

Odciski wykonane pieczątkami lub pieczęciami fałszywymi charakteryzują się wielorakimi cechami odróżniającymi je od odcisków ich oryginałów. Dzieje się tak, ponieważ w fałszywych odciskach obserwuje się wszelkiego rodzaju nienaturalne zniekształcenia, błędy w nazewnictwie czy też błędy ortograficzne, odmienne czcionki lub różny sposób ich rozmieszczenia (wielkość, odstęp). Nierównomierny może być także kształt odcisku (koło, prostokąt, trójkąt, owal).

Istotnym jest, że w przypadku, gdy falsyfikat został wykonany techniką polimerową, cechy ogólne i indywidualne powinny być zgodne z oryginałem. Do cech indywidualnych zalicza się rozmieszczenie, a przede wszystkim ubytki i deformacje w kształtach czcionek. Ważnym elementem, który jest poddawany badaniom, są cechy przejściowe np. wypełnienia w oczkach lub wokół czcionek bądź w innych częściach (podkreślenia). Podczas badań należy uwzględnić możliwość rozszerzenia się powierzchni pieczątek kauczukowych, która waha się w granicach 2 mm w stosunku do wymiarów nominalnych pieczątki11.

Warto nawiązać także do ograniczeń badawczych, których jest wiele. Do najważniejszych należy zaliczyć:
• częsty brak materiału badawczego lub dysponowanie wyłącznie jego kopiami dokumentów źródłowych. Dzieje się tak, ponieważ przy jego braku (występują jedynie utrwalenia w formie słowno--opisowej) jakiekolwiek badania są bardzo skomplikowane. Nie lepiej jest jednak z kopiami kserograficznymi czy fotograficznymi. W praktyce nie zostały one wykonane z uwzględnieniem wymogów kryminalistycznych, a ponadto w przeważającej mierze posiadają charakter wyłącznie ogólnopoglądowy z uwagi na zastosowane dawnej techniki utrwalania obrazu,
• częsty brak lub dysponowanie wyłącznie kopiami materiału porównawczego – w przypadku potrzeby weryfikacji autentyczności form odpieczętnych, znajdujących się na dokumencie źródłowym, pojawia się do zweryfikowania jego oryginalności w zestawieniu z jak najszerszym materiałem porównawczym, także źródłowym. Jeśli nawet materiał ten występuje, to jednak nosi on takie same ograniczenia badawcze jak w przypadku wyżejomawianym,
• brak możliwości zestawienia odpowiedniego materiału porównawczego – brak w zasobach adekwatnych odbitek z analogicznego czasu powstania, co może mieć niejednokrotnie decydująceznaczenie dla samej możliwości wykonania badań komparatystyczno-identyfikacyjnych. Zwłaszcza dotyczy to braku sposobności porównania cech indywidualnych pieczątek, ulegających zmianom wraz z upływem czasu i intensywnością ich używania,
• w przypadku dysponowania materiałem dowodowym i porównawczym – ograniczenia ilościowe i jakościowe. Nawet przy wyjątkowo sprzyjających okolicznościach dysponowania źródłowymi dokumentami, mogącymi zawierać adekwatne i analogiczne formy odpieczętne, z uwagi na upływ czasu, warunki przechowywania, sposoby utrwalenia itp. właściwe badania są już niemożliwe.

Osobnym zagadnieniem, o dużej skali niepewności i niemożności weryfikacji naukowej, jest problem potwierdzania lub wykluczania czasu powstania dokumentu poprzez stosowanie analogii: czas odciśnięcia pieczątki równa się czasowi powstania dokumentu.

W takim przypadku istnieje potrzeba dysponowania wzorami odcisków z wielu lat w porządku chronologicznym i wiedzy historyczno-administracyjnej dotyczącej użytkowania danej pieczątki (jej treści i czasu użytkowania), co w olbrzymiej większości określonych spraw nie zostaje spełnione12.

W przypadku zakwestionowania odcisku pieczątki na dokumencie zlecający ekspertyzę najczęściej formułuje następujące pytania:
• czy odwzorowania pieczątek na dokumencie zostały wykonane tą samą pieczątką?
• czy odwzorowanie pieczątki na dokumencie zostało wykonane dowodową pieczątką?
• czy odwzorowania pieczątki na dokumencie dowodowym powstały przy użyciu pieczątek, których odbitki dołączono jako materiał porównawczy?

Należy wskazać, że biegli z zakresu technicznych badań dokumentów podejmują badania poruszające wszystkie powyżej omówione kwestie, analizując zarówno cechy grupowe, jak i indywidualne, występujące na dostarczonym materiale. W sytuacji występowania różnic w odciskach pieczątek wnioskowanie może być kategoryczne i jednoznaczne. Prawdopodobieństwo, że do wykonania różnych egzemplarzy pieczątek można zastosować tę samą matrycę skłoniło ekspertów do przeprowadzenia badań, które wykazały, że w przypadku występowania zgodności w odciskach pieczątek, w przeważającej większości przypadków analizy te są badaniami grupowymi, a wnioskowanie nie jest jednoznaczne13.

Do zakresu badań należy niekiedy rozstrzygnięcie pytania, czy odcisk był wykonany pieczątką produkcji fabrycznej czy chałupniczej, a także określenie rodzaju pieczątki (gumowa, metalowa). W badaniach bierze się pod uwagę cechy grupowe i indywidualne pieczątek. Cechami grupowymi są: rodzaj, tekst, forma i wymiary pieczątki, wymiar czcionek i ich detali, linii obwodowych, a także spacje i interlinie.


Ryc. 1. Tożsame cechy indywidualne na analogicznych fragmentach odcisków pieczątek stanowiących materiał porównawczy (MP-lewa strona) i materiał dowodowy (MD-prawa strona)

Źródło: E. Siedlecka, Rodzaje i zakres analiz wykonywanych w pracowni technicznych badań dokumentów Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Policji,
w:] Bezpieczeństwo dokumentów publicznych. Wybrane problemy, red. M. Fałdowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 2020, s. 130.

Do cech indywidualnych należy zaliczyć ubytki w oczkach czcionek, ubytki w liniach i obramowaniach, deformacje w oczkach i w obramowaniach, rozszeregowanie czcionek, nierównomierność odcisków czcionek a także obramowań, zanieczyszczenia w oczkach czcionek lub wokół, albo w innych częściach pieczątki (cechy przejściowe). Najlepszym materiałem porównawczym są oczywiście oryginalne pieczątki. Jeżeli jednak nie istnieją możliwości nadesłania ich do badań, wówczas należy wykonać 20 – 30 próbnych odcisków na gładkim papierze, stosując różny nacisk ręki na pieczątkę. Do uzyskania różnych wariantów istotne jest dokonanie kilku prób odciskania wzorów z małą ilością tuszu (na „sucho"). Badaniom poddaje się zarówno cechy geometryczne pieczątek, jak i graficzne oraz treściowe. Oprócz doskonale sfałszowanych pieczątek znajdują się i takie, które zawierają błędy ortograficzne w treści pieczątki. W badaniach fałszerstw odcisków pieczątek dużą rolę odgrywa rozróżnianie tuszów pieczątkowych. Wśród wielu technik rozróżniania tuszów o podobnym zabarwieniu najpopularniejszą jest chromatografia cienkowarstwowa. D. M. Prakash Jasuja, A. K. Singla i B. L. Seema podjęli próby w celu odróżnienia tuszów pieczątkowych. Wszystkie tusze do pieczątek są rozpuszczalne w wodzie. Stosując różne systemy rozpuszczalników dokonali oddzielenia składników barwnika czterech kolorów tuszów. Tusze ekstrahuje się z papieru za pomocą wody destylowanej. Wysuszone próbki umieszcza się na płytkach chromotograficznych, które następnie trzyma się przez 1 godzinę w komorach wywołujących. Po wywołaniu w odpowiedniej temperaturze tusze bada się zarówno w świetle dziennym, jak i w promieniach UV14.

Tym, co w kryminalistyczno-policyjnej nomenklaturze słownej określa się kryminalistycznymi badaniami odbitek i odcisków pieczątek oraz pieczęci, jest dziedziną kryminalistyki zajmującą się badaniem autentyczności pieczątek oraz ich odbitek i odcisków (na użytek postępowania przygotowawczego lub sądowego). Dlatego też, z punktu widzenia zachowania odrębności badawczej oraz funkcjonalności obu dziedzin, przy jednoczesnym dążeniudo wykorzystania współczesnych osiągnięć kryminalistyki na użytek tradycyjnych poszukiwań historycznych, sfragistyką kryminalistyczną należy określać (i w takim zakresie stosować) badanie autentyczności pieczątek oraz ich odbitek i odcisków stanowiących przedmiot badań historycznych lub badanie autentyczności pieczątek oraz ich odbitek i odcisków na użytek badań historycznych.

Bibliografia i literatura:

  1. W. Wójcik, Kryminalistyczne badania dokumentów, Warszawa 1985, s. 243.
  2. C. Grzeszyk, M. Czerwiński, Kryminalistyczne badania identyfikacyjne pieczątek, pieczęci i stempli, [w:] Kryminalistyczne badania pismoznawcze, red. C. Grzeszyka, Warszawa 2006, s. 447.
  3. P. Klempa, Badania dokumentów, „Zeszyty Metodyczne” 2000, nr 9, s. 22-23.
  4. P. Klempa, Badania dokumentów, op. cit., s. 8-22.
  5. K. Konopka, Bezpieczeństwo dokumentów – aspekty prawne, [w:] Prawo a bezpieczeństwo. Tom I, red.A. Baryłka, K. Konopka, Wydawnictwo CRB, Warszawa 2021, s. 24.
  6. T. Widła, Badania identyfikacyjne dokumentów powielonych, wydruków komputerowych i pieczęci [w:] Kryminalistyka, red. J. Widacki, s. 341.
  7. C. Grzeszyk, M. Czerwiński, Kryminalistyczne badania identyfikacyjne pieczątek, pieczęci i stempli, [w:] Kryminalistyczne badania pismoznawcze, red. C. Grzeszyka, Warszawa 2006, s. 449.
  8. E. Gruza, M. Goc, J. Moszczyński, Kryminalistyka – czyli rzecz o metodach śledczych, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 398-402.
  9. M. Kulicki, Kryminalistyka, Toruń 1994, s. 421.
  10.  J. Widacki, Kryminalistyka, Warszawa 1999, s. 340-341.
  11. C. Grzeszyk, M. Czerwiński, Kryminalistyczne badania identyfikacyjne…, op. cit., s. 452.
  12. L. Koźmiński, Zagadnienie fałszowania pieczęci w świetle wybranych materiałów z zasobu Instytutu Pamięci Narodowej, [w:] Kwartalnik Prawno Kryminalistyczny Szkoły Policji w Pile, 1 (26) 2016, Piła, s. 10-14.
  13. E. Siedlecka, Rodzaje i zakres analiz wykonywanych w pracowni technicznych badań dokumentów Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Policji, [w:] Bezpieczeństwo dokumentów publicznych. Wybrane problemy, red. M. Fałdowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 2020, s. 130-131.
  14. B. Hołyst, Kryminalistyka, Wydanie XI zmienione, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2007, s. 817-818.

NASZ EKSPERT:


                       
MGR KRZYSZTOF KONOPKA
Biegły Sądowy przy Sądzie Okręgowym w Częstochowie, Warszawy, Łomży i Ostrołęce, z zakresu kryminalistycznego badania dokumentów i pisma ręcznego, członek Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego, Polskiego Stowarzyszenia Rzeczoznawców i Biegłych Sądowych, Polskiego Stowarzyszenia Kolekcjonerów Broni Palnej i Strzelectwa Sportowego, Stowarzyszenia Komendantów Policji Polskiej, Ekspert PSRiBS, Redaktor Naczelny Czasopisma Naukowo-Technicznego „Biegły Sądowy” i Członek Rady Programowej Czasopisma „Inżynieria Bezpieczeństwa Obiektów Antropogenicznych”, konsultant naukowy Komendy Stołecznej Policji w Warszawie oraz wykładowca akademicki UTH i WSA. Autor licznych publikacji i artykułów z zakresu prawa, bezpieczeństwa, kryminalistyki oraz ekonomii.