Zabezpieczenia polskich i obcych środków płatniczych cz.I - polskie banknoty

15.04.2022 • Krzysztof Konopka

Krzysztof Konopka przygotował artykuł dotyczący zabezpieczeń banknotów, biorąc na swój badawczy warsztat polskie i zagraniczne środki pieniężne, czyli najbardziej popularne w Europie i na świecie waluty, takie jak dolar amerykański i eur. W pierwszej części z przygotowanego cyklu będą to banknoty polskie.

STRESZCZENIE:

Artykuł przedstawia kwestie związane z rodzajami zabezpieczeń banknotów na przykładzie waluty polskiej i wybranych zagranicznych środków płatniczych. Omówione zostały w nim zagadnienia dotyczące środków płatniczych z uwzględnieniem ich roli ekonomicznej i wpływu społecznego. Zaprezentowane zostały zabezpieczenia banknotów w Polsce i na świecie na przykładzie polskiej waluty złoty oraz zagranicznych walut – euro i dolar amerykański. Przedmiotowe środki płatnicze przedstawione zostały indywidualnie i omówione pod kątem ich cech charakterystycznych oraz posiadanych zabezpieczeń. Dodatkowo poruszono tematykę metod badania autentyczności środków płatniczych, w tym sposobów na samodzielne sprawdzenie autentyczności banknotów za pomocą wybranych zmysłów (m.in. dotyk i wzrok). Podsumowanie tematu stanowi omówienie sposobów i form walki z fałszerstwem pieniędzy poprzez zastosowanie różnych dostępnych zabezpieczeń umożliwiających profesjonalne i właściwe zagwarantowanie bezpieczeństwa środków płatniczych i obrotu gospodarczego.

Słowa kluczowe: środek płatniczy, waluta, bezpieczeństwo, zabezpieczenia banknotów, autentyczność, fałszerstwo, wzory.

Istnienie pieniądza zakłada system gospodarczy, w którym produkcja opiera się na podziale pracy i w którym własność prywatna dotyczy nie tylko dóbr pierwszego rzędu (konsumpcyjnych), ale także dóbr wyższego rzędu (produkcyjnych). Na rynku, gdzie różni producenci spotykają się, żeby wymieniać dobra i usługi, handlując ze sobą nawzajem, dochodzi do bilansowania produkcji i konsumpcji. Funkcją pieniądza jest ułatwienie działania rynku, zaś pieniądz to powszechny środek wymiany¹.

Jedną z podstawowych potrzeb człowieka według A. Maslowa jest konieczność zagwarantowania bezpieczeństwa, dającego gwarancję przetrwania i rozwoju danego gatunku. Potrzeba ta zaspokajana jest zazwyczaj poprzez stwarzanie takich rozwiązań, wprowadzanych następnie od porządku prawnego, które mają gwarantować utrzymanie spokoju i porządku, a także minimalizować ryzyko powstania rożnego rodzaju zagrożeń. Wydaje się niepodważalnym, że poczucie bezpieczeństwa ma olbrzymi wpływ na rozwój każdego kraju. Natomiast istotnym obszarem, przekładającym się na zaufanie społeczne do instytucji i organów państwowych jest sfera uregulowań prawnych oraz zabezpieczeń dokumentów i banknotów, które ogrywają ważną rolę stabilizacyjną².

1. Definicja, rola i funkcje środków płatniczych

Środki płatnicze to banknoty i monety nominowane w określonej walucie. Są powszechnie używane i akceptowane przy dokonywaniu płatności na terenie danego państwa³.

Na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej prawnymi środkami płatniczymi są znaki pieniężne emitowane przez Narodowy Bank Polski, który posiada do tego wyłączne prawo, co gwarantuje ich umowną wartość⁴. Znakami pieniężnymi w Polsce są banknoty i monety wyrażane w złotych i groszach⁵. W transakcjach kupna-sprzedaży wykorzystuje się różnego rodzaju środki płatnicze takie jak:
- monety,
- banknoty,
- czeki,
- weksle,
- obligacje,
- akcje,
- bony,
- karty płatnicze,
- karty kredytowe⁶.

Środki płatnicze pełnią wiele różnych funkcji, które dzielimy na:

a) Ekonomiczne

- Funkcja płatnicza – środki płatnicze można wymienić na towar lub usługę, a także pokrywać zobowiązania z tytułu podatków, wynagrodzeń pracowników, czy spłaty kredytów i darowizn. Obecnie, przez rozwój społeczno-gospodarczy, funkcja środka płatniczego jako środka wymiany maleje, gdyż transakcje gotówkowe zastępowane są przez obrót bezgotówkowy, zwiększając tym funkcję płatniczą,

- Funkcja cyrkulacyjna (transakcyjna) – środki płatnicze są środkami wymiany w transakcjach sprzedaży. Za ich pomocą nabywane są na towary i usługi. Dzięki środkom płatniczym nastąpiło rozdzielenie transakcji na dwie odrębne czynności – transakcję kupna oraz transakcję sprzedaży – przez co nie ma już konieczności zachowania jedności czasu i miejsca,

- Funkcja obrachunkowa (miernika wartości) - środki płatnicze pełnią funkcję miernika wartości towarów. Za pomocą środków płatniczych wyraża się wartość innych towarów, w postaci cen, wyrażanych w jednostkach pieniężnych. Wyrażenie wartości towarów i usług w środkach płatniczych wiąże się z ich siłą nabywczą, przy czym każde dobro czy usługa ma swoją cenę,

- Funkcja tezauryzacyjna (przechowywania wartości) - środki płatnicze są także środkami przechowywania wartości. Spełniają tę funkcję, gdy środki pieniężne uzyskane ze sprzedaży towarów lub usług nie są przeznaczane na zakup innych towarów lub pokrycie zobowiązań, a są przechowywane (oszczędzane). Przechowywane środki płatnicze w każdej chwili można wykorzystać jako środek płatniczy⁷,

b) Społeczne

- Funkcja behawioralna (zachowawcza) - środki płatnicze są determinantami ludzkich zachowań, pragnień, wpływającymi na sposób myślenia, styl życia i konsumpcji. Niekiedy są przedmiotem pragnień, co może doprowadzić do wystąpienia negatywnych zjawisk jak chciwość, skąpstwo, przekupstwo,

- Funkcja motywacyjna - chęć posiadania motywuje do cięższej pracy i do częstszego podejmowania działań w celu pozyskania środków płatniczych. Działania te mogą mieć dwojaki charakter:
• społecznie uznane – uczciwa praca za odpowiednie wynagrodzeniem,
• nieuczciwe – wynikające z chęci szybkiego wzbogacenia się, najczęściej nielegalne sposoby na zdobycie majątku np. płatne zabójstwa, handel ludźmi, korupcja.

Funkcja motywacyjna pieniądza jest powszechnie stosowana przez pracodawców w celu zachęcenia pracowników do efektywniejszej pracy. Środki płatnicze są też wyznacznikiem zakresu możliwości nabywczych człowieka,

- Funkcja informacyjna (komunikacyjna) – środki płatnicze stanowią źródło informacji o sytuacji ekonomicznej państwa, które je emituje. Gwałtowny wzrost cen może być objawem kryzysu w gospodarce, który jest wynikiem między innymi wysokiej inflacji, czyli szybkiej utraty wartości pieniądza. Wysoką inflację wywołuje najczęściej nieodpowiednia polityka monetarna. Dodruk pieniądza może pochodzić również z nieautoryzowanego źródła, czyli w obieg zostają wprowadzone sfałszowane pieniądze. Z kolei wygląd, technika wykonania i materiał z jakiego wykonywane są środki płatnicze, informują o poziomie kultury danego społeczeństwa. Często środki płatnicze są sposobem wyrażania tożsamości narodowej, jak flaga, hymn i godło. Na banknotach pojawiają się najczęściej osoby, które miały duży wpływ na historię danego kraju,

- Funkcja dezintegracyjna – środki płatnicze powodują rozpad i powstawanie struktur społecznych. Dążenie do wzbogacenia się wywołuje wiele różnic między grupami społecznymi, przez co staje się widoczne rozwarstwienie społeczeństwa pod względem ilości posiadanego pieniądza. Chęć zdobycia jak największego majątku determinuje rozwój przestępczości, a środki z nielegalnej działalności wprowadzane do państwowego obiegu wpływają niekorzystnie na stabilność finansową państwa,

- Funkcja integrująco-instytucjonalna – środki płatnicze wpływają na powstanie i kształtowanie się stosunków między ludźmi. Powstają instytucje społeczno-finansowe (banki, giełdy, fundacje, zakłady ubezpieczeniowe), których celem jest zaspokajanie społecznych potrzeb⁸.

Reasumując, środki płatnicze, jednym słowem to pieniądze, czyli banknoty i monety nominowane w określonej walucie, która zależy od kraju, gdzie stanowią powszechnie akceptowalny, prawny środek płatniczy w transakcjach kupna-sprzedaży. Prócz funkcji płatniczej, bądź środka wymiany, pieniądze są też miernikami wartości i przechowywania wartości. Co więcej, prócz funkcji związanych z samą ekonomią, środki płatnicze pełnią też funkcje społeczne – czyli wpływają na zachowanie ludzi, stanowią motywację do działań, ale też wpływają na integrację, bądź dezintegrację
określonych społeczności.

2. Rodzaje zabezpieczeń banknotów w Polsce

Emitentem polskich banknotów jest Narodowy Bank Polski, natomiast ich produkcją zajmuje się Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych. Narodowy Bank Polski w 2014 r. dopuścił do powszechnego obiegu banknoty o nominałach 10, 20, 50 i 100 złotych ze zmodernizowanymi zabezpieczeniami. Najważniejsze zmiany jakie wprowadzono do zabezpieczeń polskich banknotów to:
- odkryte pole znaku wodnego,
- wprowadzenie farby opalizującej,
- ulepszone zabezpieczenie recto-verso, czyli dwustronne pasowanie obrazu.

Projekty graficzne banknotów pozostały bez zmian, lecz zastosowanie nowych zabezpieczeń spowodowało, iż różnice pomiędzy zmodernizowanymi banknotami, a wzorami sprzed 2014 r. są widoczne. Jedynie banknot o nominale 200 złotych pozostał bez zmian do lutego 2016 r., kiedy to także dokonano jego modernizacji. Zabezpieczenia banknotów wprowadzonych w 1995 r. działały prawidłowo, a poziom fałszerstw znaków pieniężnych w Polsce był stosunkowo niski, nawet przy starszych zabezpieczeniach banknotów. Jednak postęp technologiczny wymusił przeprowadzenie modernizacji zabezpieczeń banknotów powszechnego obiegu. Celem wprowadzonych. modernizacji było zwiększenie bezpieczeństwa obrotu gotówkowego. Kolejna modernizacja banknotów miała miejsce w 2017 r., kiedy to wprowadzone zostały do obiegu banknoty pokryte dodatkowo warstwą ochronną podnoszącą trwałość oraz wprowadzono w obieg banknot 500 zł.

Polskie banknoty mają wiele zabezpieczeń, co czyni tą walutę jedną z trudniejszych do podrobienia. Każdy z banknotów jest na swój sposób podobny do pozostałych nominałów, ale ma też cechy indywidualne, które mogą się pokrywać z sąsiednim nominałem. W polskich banknotach występują zabezpieczenia wspólne dla nominałów 10 zł, 20 zł, 50 zł i 100 zł. Zaś banknoty 200 zł i 500 zł mają dodatkowe zabezpieczenia, charakterystyczne dla tych wyższych nominałów, ze względu na swoją wartość. Do wspólnych zabezpieczenie środków płatniczych w Polsce dla wszystkich nominałów, występujących w aktualnym obiegu należy zaliczyć także numery seryjne, które występują na przodzie każdego emitowanego banknotu i na każdym z nich (za wyjątkiem banknotów 200 zł i 500 zł, które występują jedynie w barwie czarnej) wydrukowane są w dwóch wersjach kolorystycznych – czarnej i czerwonej. Drukowane są w dwóch miejscach środka płatniczego i przeważnie w poziomie, za wyjątkiem banknotów o nominałach 50 zł i 100 zł, gdzie nadruk jest w formie horyzontalnej i wertykalnej. Kolejne wspólne zabezpieczenia polskich banknotów dla nominałów 10 zł, 20 zł, 50 zł i 100 zł, zostaną przedstawione na podstawie banknotu 100 zł.

Rysunek 1. Polskie banknoty przed modernizacją zabezpieczeń, wprowadzone w 1995 r. (po lewej) i banknoty po modernizacjach odpowiednio w 2014 r., 2016 r. i 2017 r. (po prawej)

Źródło: https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/bezpiecznepieniadze/Wszystkie_banknoty.html (7.06.2021 r.).

Rysunek 2. Banknot o nominale 100 zł z zaznaczonymi zabezpieczeniami, wspólnymi dla nominałów 10 zł, 20 zł, 50 zł, 100 zł

Źródło:https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/bezpiecznepieniadze/Wszystkie_banknoty.html (7.06.2021 r.).

Obecne zabezpieczenia występujące w polskiej walucie, wspólne dla nominałów 10 zł, 20 zł, 50 zł i 100zł:

- staloryt (wklęsłodruk) to technika dostępna jedynie dla producentów banknotów i dokumentów państwowych. Elementy są wyczuwalne dotykiem dzięki efektowi „wypukłości”. Staloryty są widoczne. w cyfrowej wartości nominału, oznaczeniu dla osób niewidomych (umieszczonym w lewym dolnym rogu banknotu), w portrecie, nazwie emitenta – NBP oraz w mikrodrukach⁹.

Rysunek 3. Wklęsłodruki na polskim banknocie o nominale 100 zł

Źródło: https://www.pwpw.pl/Strefa_wiedzy/Zabezpieczenia_banknotow.html (7.06.2021 r.)

- znak wodny to obraz widoczny po podstawieniu banknotu pod światło. Z pomocą światła można zobaczyć wizerunek władcy i cyfrowe oznaczenie nominału (tzw. znak wodny w postaci filigranu)¹⁰.

Rysunek 4. Znak wodny na polskim banknocie o nominale 100 zł

Źródło: https://www.pwpw.pl/Strefa_wiedzy/Zabezpieczenia_banknotow.html (7.06.2021 r.)

- efekt kątowy to optycznie zmienny element graficzny ukryty w rysunku, widoczny pod odpowiednim kątem padania światła. Z lewej strony portretu władcy widać słowne i cyfrowe oznaczenie nominału, a pomiędzy nimi skrót „NBP”¹¹.

Rysunek 5. Efekty kątowe występujące na polskim banknocie o nominale 100 zł

Źródło: https://www.pwpw.pl/Strefa_wiedzy/Zabezpieczenia_banknotow.html (7.06.2021 r.)

- mikrodruki to zminiaturyzowane teksty lub ciągi znaków, widoczne pod lupą. Umieszczone są zarówno na przedniej jak i odwrotnej stronie banknotu. W prawym górnym rogu banknotu w obszarze wokół cyfry przedstawiającej nominał banknotu, można zaobserwować litery RP oraz napis RZECZPOSPOLITA POLSKA¹².

Rysunek 6. Mikrodruki występujące na polskim banknocie o nominale 100 zł

Źródło: https://www.pwpw.pl/Strefa_wiedzy/Zabezpieczenia_banknotow.html (7.06.2021 r.)

- recto-verso to obraz utworzony z dokładnie spasowanych elementów znajdujących się po obu stronach banknotu, obserwowany pod światło uzupełnia się tworząc pełny obraz – koronę w owalu¹³.

Rysunek 7. Recto-verso występujące na polskim banknocie o nominale 100 zł

Źródło: https://www.pwpw.pl/Strefa_wiedzy/Zabezpieczenia_banknotow.html (7.06.2021 r.)

- farba zmienna optycznie - elementy graficzne wykonane tą farbą zmieniają barwę, zależnie od kąta obserwacji banknotu – kolor rozety przechodzi ze złotego w zielony¹⁴.

Rysunek 8. Farba zmienna optycznie występująca na polskim banknocie o nominale 100 zł

Źródło: https://www.pwpw.pl/Strefa_wiedzy/Zabezpieczenia_banknotow.html (7.06.2021 r.)

- nitka zabezpieczająca to element zabezpieczający, widoczny w świetle przechodzącym. Ma postać pionowej, ciemnej linii. Zawiera dodatkowe zabezpieczenie w postaci mikrotekstu. Oglądając banknot pod światło, widać pionową, ciemną linię z cyfrowym oznaczeniem nominału i skrótem „ZŁ”, widocznymi również w odbiciu lustrzanym¹⁵.

Rysunek 9. Nitka zabezpieczająca występująca na polskim banknocie o nominale 100 zł

Źródło: https://www.pwpw.pl/Strefa_wiedzy/Zabezpieczenia_banknotow.html (7.06.2021 r.)

- elementy świecące w świetle UV - lampka emitująca światło ultrafioletowe ujawnia, czy dokument posiada dodatkowe elementy graficzne, widoczne tylko w świetle UV. Elementy świecące to m.in. kwadrat z wartością nominalną banknotu i numeracja umieszczona po prawej stronie portretu władcy¹⁶.

Rysunek 10. Elementy świecące w świetle UV występujące na polskim banknocie o nominale 100 zł na awersie i rewersie banknotu

Źródło: https://www.pwpw.pl/Strefa_wiedzy/Zabezpieczenia_banknotow.html (7.06.2021 r.)

Jak powyżej wspomniano, banknoty o nominałach 200 zł i 500 zł posiadają także inne zabezpieczenia, w porównaniu z pozostałymi banknotami. Ze względu na ich wysoką wartość, zastosowano najbardziej skomplikowane do podrobienia zabezpieczenia i profesjonalne środki adekwatne dla tych nominałów – jak np. widoczna na przodzie banknotu nitka zabezpieczająca (okienkowa). Obecne zabezpieczenia w polskich banknotach, wspólne dla nominałów 200 zł i 500 zł, przedstawione zostaną na przykładzie banknotu dwustuzłotowego:

Rysunek 11. Banknot 200zł z zaznaczonymi zabezpieczeniami, wspólnymi dla nominałów 200 zł i 500 zł