Legitymowanie i bezpieczeństwo policjanta

17.06.2021 • Robert Gierej

Legitymowanie jest podstawową czynnością policyjną, której głównym celem jest ustalenie bądź potwierdzenie tożsamości osoby, na podstawie posiadanego przez nią dokumentu, a w przypadku jego braku, w oparciu o oświadczenie innej legitymowanej osoby. To czynność, która wymaga od policjantów konkretnego sposobu zachowania się i spełnienia przesłanek, aby była przeprowadzona prawidłowa. W tym materiale skupimy się przede wszystkim na tym, aby przypomnieć policjantom o najważniejszych elementach prawidłowej czynności, przedstawieniu się, podaniu podstawy faktycznej i prawnej, a do tego zachowaniu maksimum środków ostrożności, w oparciu o tzw. trójkąt bezpieczeństwa.

Foto: Rafał Retmaniak

Zawsze pamiętajmy o jednej ważnej zasadzie, że przeprowadzenie policyjnych czynności w sposób profesjonalny i zgodny z przepisami prawa, to ważny krok w kierunku nawiązania dobrego kontaktu z obywatelem. Dlatego tak istotna jest w tym wszystkim czynność legitymowania. Z pozoru łatwa czynność administracyjno-porządkowa, rządzi się jednak pewnymi prawidłowościami i wymaga od policjanta nie tylko dobrego rozeznania, ale też trzymania się pewnych zasad, aby nie doszło podczas tej czynności do jakiegokolwiek zagrożenia dla legitymującego oraz dla drugiego funkcjonariusza asekurującego prowadzenie tej czynności. Legitymowanie jest pierwszą i najważniejszą czynnością realizowaną podczas służby przez funkcjonariuszy. Jej następstwem mogą być bowiem inne czynności, które w dalszej kolejności będą realizowane przez policjantów, np. przeszukanie czy też kontrola osobista. Legitymowanie to nawet nie pojedyncza czynność, a ich zespół mających na celu ustalenie lub potwierdzenie tożsamości oraz danych osoby na podstawie posiadanych przez nią dokumentów tożsamości lub w inny, prawnie określony sposób. Poprzez ustalenie czy też potwierdzenie tożsamości osoby, rozumiemy stwierdzenie zgodności pomiędzy nią samą, a istotnymi jej cechami i personaliami znajdującymi się w legalnym dokumencie lub systemie informatycznym.

Legitymowanie musi obejmować potwierdzenie cech osobowościowych (np. poprzez porównanie wyglądu osoby z jej wizerunkiem w dokumencie, odwzorowanie linii papilarnych palców dłoni, danych DNA) oraz potwierdzenie danych osobowych (poprzez wyrywkowe rozpytanie osoby o dane zawarte w jej dokumencie lub w systemie informatycznym), a tym samym potwierdzenie tożsamości osoby posługującej się tym dokumentem.

Z legitymowaniem nierozerwalnie łączą się następujące pojęcia:

• tożsamość osoby ‒ zespół informacji o osobie, w postaci danych personalnych i danych dodatkowych, na podstawie których możemy zidentyfikować osobę fizyczną,
• dane personalne osoby ‒ nazwisko, imię (imiona), imię ojca, imię i nazwisko rodowe matki, data i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania (zameldowania),
• dodatkowe dane ‒ m.in. obywatelstwo, stan rodzinny, miejsce zatrudnienia, zawód.

Zgodnie z treścią § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 4 lutego 2020 r. w sprawie postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów, policjant ustala tożsamość osoby legitymowanej na podstawie: 1. dowodu osobistego; 2. dokumentu paszportowego; 3. zagranicznego dokumentu tożsamości; 4. dokumentu elektronicznego, o którym mowa w art. 19e ust. 2 pkt. 1 ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne, który odpowiednio do żądania funkcjonariusza został okazany lub przekazany celem potwierdzenia integralności, pochodzenia i ważności tego dokumentu elektronicznego, 5. innego dokumentu zawierającego fotografię i oznaczonego numerem lub serią, 6. informacji o osobie w postaci zdjęcia wraz z opisem wizerunku osoby lub odcisków linii papilarnych zgromadzonych w policyjnych zbiorach danych lub zbiorach danych, do których Policja ma dostęp, 7. oświadczenia innej osoby, której tożsamość została ustalona na podstawie dokumentów, o których mowa w pkt 1–5.

Analizując treść tego przepisu, należy stwierdzić, że nie tylko dowód osobisty jest dokumentem, na podstawie którego Policja ustala tożsamość osoby legitymowanej. Może to być także legitymacja szkolna, książeczka wojskowa, a uogólniając, dokument urzędowy, który posiada zdjęcie, serię lub numer. Nie każda jednak legitymacja ze zdjęciem może być uznana za dokument służący do weryfikacji tożsamości, gdyż ważna jest wiarygodność wystawcy. Bezpodstawne wprowadzenie policjanta w błąd co do tożsamości własnej lub innej osoby bądź co do swego zawodu, miejsca zatrudnienia lub zamieszkania podlega karze grzywny (art. 65 § 1 kw). Takiej samej karze podlega nieujawnienie takich informacji (art. 65 § 2 kw).

PODSTAWA PRAWNA

Policjant podczas wykonywania czynności służbowych, w swoim działaniu nie powinien kierować się szeroko rozumianą dowolnością. Obowiązują go w tym zakresie odpowiednie przepisy prawne oraz wynikające z nich procedury postępowania lub sposoby działania określone przez literaturę przedmiotu albo procedury stosowane powszechnie w pracy policyjnej. Jednym z elementów tych procedur jest obowiązek podania przez policjanta podstawy prawnej i faktycznej legitymowania. Podstawę prawną legitymowania stanowią przepisy prawne upoważniające go do legitymowania osób w określonych sytuacjach. Do podstawowych przepisów zawartych w aktach prawnych, które policjant jest zobowiązany stosować jako podstawy prawne legitymowania, należą:

Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r., o Policji
Art. 15. 1.
Policjanci, wykonując czynności, o których mowa w art. 14 (czynności operacyjno-rozpoznawcze, dochodzeniowo-śledcze i administracyjno-porządkowe), mają prawo:
1) legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości.

Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r.,Prawo o ruchu drogowym
Art. 129. 2. Policjant, w związku z wykonywaniem czynności określonych w ust. 1 , jest uprawniony do: 1) legitymowania uczestnika ruchu i wydawania mu wiążących poleceń co do sposobu korzystania z drogi lub używania pojazdu.

Ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r., o cudzoziemcach
Art. 289. 1. Kontrolę legalności pobytu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej prowadzą w celu ustalenia stanu faktycznego w zakresie przestrzegania przepisów dotyczących warunków wjazdu cudzoziemców na terytorium i pobytu na nim organy Straży Granicznej i Policji.
Art. 293. W trakcie kontroli funkcjonariusz lub pracownik mogą żądać okazania:

1. dokumentów podróży i dokumentów uprawniających cudzoziemca do pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
2. środków finansowych przeznaczonych na pokrycie kosztów:
a) utrzymania cudzoziemca w trakcie jego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
b) podróży powrotnej cudzoziemca do państwa pochodzenia lub zamieszkania,
c) tranzytu cudzoziemca przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej do państwa trzeciego, które udzieli pozwolenia na wjazd,
3. dokumentu potwierdzającego możliwość uzyskania środków, o których mowa w pkt 2, zgodnie z prawem,
4. dokumentów uprawniających cudzoziemca do wykonywania pracy, prowadzenia działalności gospodarczej lub powierzenia wykonywania pracy,
5. dokumentów potwierdzających cel i warunki pobytu cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
 

PODSTAWA FAKTYCZNA

Przez podstawę faktyczną legitymowania należy rozumieć usprawiedliwioną społecznie przyczynę, powód wykonania tej czynności w sytuacji dopuszczonej przez przepisy prawne. Zatem podjęcie i realizacja legitymowania osoby przez policjanta będzie uzasadniona, gdy ustalenie jej tożsamości będzie niezbędne do wykonania czynności służbowych, a w szczególności w celu:
• identyfikacji osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia,
• ustalenia świadków zdarzenia powodującego naruszenie bezpieczeństwa lub porządku publicznego,
• wykonania polecenia wydanego przez sąd, prokuratora, organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego,
• identyfikacji osób wskazanych przez pokrzywdzonych jako sprawców przestępstw lub wykroczeń,
• poszukiwania osób zaginionych lub ukrywających się przed organami ścigania albo wymiarem sprawiedliwości.

Powyższe przyczyny legitymowania są przykładowymi sytuacjami, w których policjanci podejmą czynność legitymowania. Są to najczęściej spotykane w policyjnej służbie. Mogą się z nimi wiązać lub samoistnie występować inne zachowania osób, które będą uzasadniały legitymowanie.

Policjanci mają prawo i podstawę faktyczną legitymować osobę, między innymi:
• gdy jej wygląd odpowiada rysopisowi osoby poszukiwanej
• gdy spotkają ją w miejscach libacji alkoholowych lub innych miejscach, w których gromadzi się element kryminogenny,
• gdy przenosi ona bagaże, których rodzaj, kształt, rozmiar i ciężar wzbudzają uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego.

W celu zapobiegania czynom zabronionym reakcja w postaci legitymowania może wynikać z nagannych zachowań, które utrudniają funkcjonowanie innych osób jak:
• utrudnianie przemieszczania się innych osób poprzez stanie, siadanie i kładzenie na ziemi, klękanie itp. („tamowanie ruchu pieszego”),
• zwracanie się do osób, które mogą sobie tego nie życzyć („zaczepianie”).

Uświadomienie, człowiekowi czyniącemu takie działania, poprzez wylegitymowanie, że nie jest anonimowy, służy zapobieżeniu eskalacji negatywnych zachowań.

Mogą także być legitymowane osoby, które:
• na widok policjanta zdradzają niepokój, unikają kontaktu wzrokowego, usiłują się oddalić na widok policjantów lub skryć za jakąś zasłoną albo w grupie osób,
• sprawiają wrażenie osób zdezorientowanych, zagubionych,
• przebywają w miejscu, do którego wstęp dla osób postronnych jest zabroniony albo w pobliżu chronionego obiektu,
• przebywają w miejscach ustronnych o późnej porze dnia,
• obserwują lub wykonują zdjęcia fotograficzne, szkice lub rysunki obiektów o charakterze militarnym i strategicznym,
ważnym dla bezpieczeństwa i obronności państwa (np. obiektów wojskowych, lotnisk, elektrociepłowni).
 

OBOWIĄZKI POLICJANTA PODCZAS LEGITYMOWANIA

Na policjantach podejmujących czynność legitymowania, oprócz uprawnień pozwalających im wykonać tę podstawową czynność służbową, ciążą również obowiązki, które funkcjonariusze powinni wykonać. Podstawą sformułowania obowiązków w rozpatrywanym zakresie są przepisy ustawy o Policji, rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 4 lutego 2020 r. w sprawie postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów, odpowiednich decyzji i zarządzeń Komendanta Głównego Policji, a także zasady pracy policyjnej związane z wymogami bezpieczeństwa. Ze względów praktycznych należy mówić odrębnie o obowiązkach policjanta realizującego czynności związane z legitymowaniem względem osoby i obowiązkach policjanta asekurującego.

Zatem policjant realizujący czynności legitymowania, powinien:
• podać miejsce i powód wykonania tej czynności dyżurnemu jednostki organizacyjnej Policji,
• podać swój stopień służbowy, a także przedstawić się z imienia i nazwiska, a jeżeli legitymowana osoba zażąda, umożliwić jej odnotowanie tych danych (policjant nieumundurowany podaje stopień, imię i nazwisko, ponadto okazuje legitymację służbową, a na żądanie osoby, wobec której podjęto czynności, umożliwia odnotowanie danych w niej zawartych),
• podać podstawę faktyczną podjęcia czynności legitymowania, a na żądanie osoby, podstawę prawną,
• zażądać od osoby legitymowanej okazania dokumentu tożsamości,
• dokonać weryfikacji okazanego dokumentu tożsamości i zawartych w nim danych osoby legitymowanej,
• odnotować dane osoby legitymowanej i zrealizowane czynności legitymowania w notatniku służbowym,
• sprawdzić osobę w policyjnych systemach informatycznych, w zakresie przysługujących uprawnień (w sposób skryty),
• rozpytać osobę na okoliczność przyczyny legitymowania (w zależności od ustaleń i stwierdzonych okoliczności nałożyć mandat karny lub zastosować pouczenie bądź skierować wniosek o wykroczenie do sądu),
• w zależności od wyników sprawdzenia w systemach policyjnych, oddać dokument i podziękować osobie legitymowanej bądź wykonać inne czynności w przypadku pozytywnego sprawdzenia (np. osoba poszukiwana itp.),
• po zakończeniu wykonywania czynności służbowych poinformować osobę, wobec której je podjęto, o prawie złożenia zażalenia do właściwego miejscowo prokuratora na sposób przeprowadzenia tych czynności,
• niezwłocznie podjąć czynności ochronne, a w szczególności zabezpieczyć miejsce zagrożone przed dostępem osób postronnych oraz powiadomić dyżurnego jednostki organizacyjnej Policji o konieczności zarządzenia działań usuwających to niebezpieczeństwo jeżeli przedmioty ujawnione w wyniku czynności służbowych (legitymowanie) stwarzają niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia ludzkiego lub mienia, w granicach dostępnych środków,
• zlustrować miejsce legitymowania (celem ustalenia, czy nie odrzuciła przedmiotów typu dokument tożsamości lub narkotyków) i krótko obserwować osobę po zakończeniu wobec niej czynności legitymowania,
• poinformować dyżurnego o zakończeniu i efekcie legitymowania

WAŻNE:

Policjanci w toku wykonywania czynności służbowych mają obowiązek respektowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka.

BEZPIECZEŃSTWO FIZYCZNE – TRÓJKĄT BEZPIECZEŃSTWA

Każda czynność policjanta wymaga zachowania pewnych zasad bezpieczeństwa. Nawet podczas legitymowania, czynności administracyjno-porządkowej, należy być czujnym i przygotowanym na nieprzewidziane działanie i zachowanie legitymowanej osoby lub osób. Nie wiemy, czy mamy do czynienia z poszukiwanym, czy też z kimś, kto mógł być sprawcą czynu zabronionego. Legitymowanie jest pierwszą czynnością, której celem jest ustalenie tożsamości, dlatego też przyjęcie i dobór właściwej taktyki, jest tak bardzo ważne. Modelowym wzorem asekuracji jest tzw. trójkąt bezpieczeństwa, w którym znajduje się dwóch policjantów, legitymujący, asekurujący i osoba legitymowana. Ważne jest zachowanie odpowiedniej odległości, zajęcie właściwej pozycji, w zależności czy to będzie przestrzeń otwarta czy też pomieszczenie, w którym jest realizowana czynność legitymowania. Policjanci ustawiają się tak, aby z osobą lub grupą legitymowanych utworzyć trójkąt. Policjant legitymujący z uwagi na fakt, że obsługuje terminal i kontaktuje się z dyżurnym oraz dokumentuje czynność w notatniku służbowym, musi zająć bezpieczniejszą dalszą pozycję (2-2,5m). Policjant asekurujący musi być przygotowany do szybkiej reakcji w przypadku nieprzewidzianego zachowania, bądź ataku agresji, dlatego zajmuje pozycję bliższą (około 1-1,5 m). Musi on obserwować zachowania osoby legitymowanej. Ważnym momentem podczas legitymowania jest przekazanie dokumentu tożsamości. Stabilna postawa i tzw. zasada dwóch wyciągniętych ramion, o tym należy w takiej sytuacji pamiętać. Policjant legitymujący, podczas dokonywania sprawdzenia w terminalu, powinien realizować to w sposób dyskretny, aby nie dać możliwości podejrzenia sprawdzenia przez osobę legitymowaną. To samo dotyczy komunikacji z dyżurnym. Należy komunikować się w taki sposób taki, aby szczegóły rozmowy nie były słyszalne przez osobę legitymowaną.

Jak widać legitymowanie, pomimo swojej prostoty, może rodzić wiele pytań, jednak najważniejsze zawsze będzie bezpieczeństwo. Policjant musi pamiętać o wszystkich elementach tej czynności, podstawach faktycznych i prawnych, zachowaniu się we właściwy sposób. Musi również zadbać o swoje bezpieczeństwo fizyczne, a temu służy właśnie przypomniany trójkąt bezpieczeństwa i podział ról w trakcie legitymowania. Policjanci muszą cały czas pamiętać, że są poddawani społecznej ocenie, również przez pryzmat sposobu realizacji czynności, w tym legitymowania. Dlatego pokazanie profesjonalizmu w działaniu i zabezpieczenie się tak, aby móc przeciwdziałać nagłemu atakowi, sprawią, że czynność legitymowania okaże się bezpieczna i prosta.

Zachęcamy policjantów do skorzystania z poniższych materiałów, wycięcia lub skserowania i dołożenia do notatników służbowych. Zawierają one kompendium najważniejszych informacji dotyczących legitymowania oraz sytuacji, w których podczas czynności rejestrowany byłby wizerunek policjanta.

Wkładkę można wyciąć z wersji papierowej Stołecznego Magazynu Policyjnego (str. 8 i 9) lub skorzystać z pliku eletronicznego wydania, załączonego do tego artykułu.